1 Psixologik xizmatni tashkil etishning umumiy mezonlari Reja

Tayanch tushunchalar:

Psixotahlil, bixeviorizm, gumanistik konsepsiya, ekzistensial yo'nalish, kognitiv xulq-atvor yo'nalishi, psixodinamik yo'nalish, analitik individual psixokorreksiya, mijoz-markazlashgan yondashuv.

Psixologik maslahatning nazariy asoslari

Psixotahlil (Z.Freyd). Psixotahlil ta'limoti ongdan siqib chiqarilgan istak-mayllar yana ong sohasiga o tkazilib, katarsis yo'li bilan ruhiy jarohat yetkazuvchi kechinmalarni anglatish orqali yordam berishga asoslanadi. Bunda erkin assotsiatsiyalar, tushlar talqini, qarshiliklar, transferlar, yanglish harakatlar tahlili usullaridan foydalaniladi. Quyida ushbu usullarga qisqacha izoh berib otamiz:

1. 
   Erkin assotsiatsiyalar metodi. Psixolog mijozga o'z kechinmalari bilan bog'liq xohlagan assotsiativ fikrlarini aytishni taklif etadi. O'zi esa faqatgina aytilayotgan fikrlar mazmuniga emas, balki voqealar ketma-ketligi hamda mijoz tahlil qilishdan qochayotgan jihatlarga e'tiborini qaratadi.
   
2. 
   Tushlar talqini. Z.Freydning fikricha, tush ongsizlik sohasiga boruvchi eng qisqa yo'ldir. Aynan tush vaqtida “Men”ning himoya mexanizmlari susayib, ongdagi yashirin xohish va kechinmalar namoyon bo'ladi. Amaliy psixologning vazifasi - tushning mazmunini ochish va mijozga aynan shu tush vujudga kelishiga sabab bo'lgan holatni o'rganishga yordam berishdan iborat;
   
3. 
   Qarshiliklar tahlili. Bu usulni qo'llashdan maqsad - muammoni real idrok etish uchun aynan qanday psixologik himoya mexanizmi to'sqinlik qilayotganini va qanday vaziyatda himoya funksiyasiga ehtiyoj sezilmasa-da, ushbu mexanizmning ishtirok etayotganini aniqlashdan iborat;
   
4. 
   Ko'chirish tahlili. Klassik psixotahlilda mijozning avval boshdan kechirgan psixologik jarohatlari bilan bog'liq emotsiyalarini psixologga ko'chirishining tahlili ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu psixologga mijozning psixologik muammolari sababini kuzatish va tahlil qilish hamda mijoz xulqining aynan bu shakli vujudga kelishini yuzaga keltirgan omillarni aniqlashga yordam beradi.
   
5. 
   Interpretatsiya. Maslahat jarayonida interpretatsiyaning o'rnini baholash qiyin. Bu metod mijozga o'z kechinma va xulq-atvorining yashirin hamda noaniq sabablarini aniqlashga yordam beradi. Ammo bu jarayonni amalga oshirish psixologdan ehtiyotkorlikni talab etadi. Interpretatsiya jarayonida psixolog mijoz qabul qilishi mumkin bo'lgan jihatlarnigina tushuntirishi, unga tushunarli bo'lgan tilda suhbatlashishi lozim.
   

Yuqorida keltirib o'tilgan tavsif klassik psixotahlilga xos, ammo psixoanalitik terapiyaning boshqa shakllari ham mavjuddir. Psixoanalitik terapiyaning haqiqiy psixotahlilga aloqasi doirasida ikkita nuqtai nazar mavjud:

1. 
   psixoanalitik psixoterapiya psixotahlildan sifat mazmuniga kora farq qiladi;
   
2. 
   psixoanalitik psixoterapiya psixotahlildan miqdor mazmuniga kora farq qiladi.
   

Birinchi fikrga muvofiq, analitik bilan mijozning faol ishtiroki ko'zda tutiladigan

psixotahlildan farqli o'laroq psixoanalitik psixoterapiyada mijoz uchun davolanishga muhtoj bemor roli ajratiladi.

Ikkinchi nuqtai nazarga ko ra, psixoanalitik psixoterapiya ruhiy kasalliklarni davolash metodi sifatida psixotahlildan seanslarning davomiyligi va soni bilan farq qiladi. Terapevtik seanslar psixoanalitik seanslarga nisbatan soni va kam davom etish jihati bilan farqlanadi.

Har ikkala fikrni solishtirib shunday xulosaga kelish mumkin: birinchidan, analitik psixoterapiya mijozda namoyon bo'ladigan u yoki bu belgilarning ongsizlik mazmunini ochishga ko'proq e'tibor berib, klassik psixotahlilga o xshab ketadi;

ikkinchidan, terapiyaning ushbu turi psixoanalitik usullar yordamida shaxsni yoppasiga taftish qilmasligi bilan psixotahlildan farqlanadi. Terapevt ruhiy buzilishning paydo bo'lishi va surunkali kechishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan mijoz psixikasining qirralarinigina tekshiradi.

Qisqa psixoanalitik terapiyada esa terapevtik faollik darajasi oddiy psixoanalitik terapiyadan, xatto, psixotahlilning o'zidan ham yuqoridir. Qisqa psixoanalitik terapiya diqqatni mijozining qator ziddiyatlariga emas, balki markaziy ziddiyatlarga jamlaydi, fokuslashtiradi. Shuning uchun bu terapiyani ko'p hollarda fokusli (yoki konsentratsiyalashgan) terapiya (Fokal Therapie) deb atashadi. Qisqa terapiya seanslari 10 tadan 30 tagacha bo'lishi mumkin. Ko'rib chiqilayotgan kasallik genezisida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lmagan va tahlil jarayonida aniqlanmagan zararli ziddiyatlar hisobga olinmaydi.

Bixeviorizm. Bixeviorizmning asoschisi DJ.Uotson (1878-1938) psixologiya fanining bosh vazifasi xulqni tadqiq etishdan iborat deb tushunadi. U psixik hodisalardan mutlaqo voz kechib, xulqni ikki shaklga, ya'ni ichki va tashqiga ajratadi, ular o'zaro javoblar stimuli bilan uzviy bog'liq ekanligini ta'kidlab o tadi. Bixeviorizm uchun "xulq" asosiy tushunchaga aylanib, uning psixikasi bilan aloqasi chetlab otilgandir. Shunga qaramasdan, ba'zi bixevioristlar, jumladan E.Torndayk, E.Tolmen, K.Xall, D.Xebb kabilar xulq motivasiyasiga muayyan darajada e'tibor qilganlar.

Ular ozlarining izlanishlarida xulq motivasiyasining "quyi darajalari"ni organib, kalamushlarda tajriba ishlarini olib borib, jonivorda ochlik, tashnalik va ularning turlicha darajalarini reaksiya tezligiga nisbatan namoyon bolish xususiyati, har xil sharoitda motivatsiyaning kuchi to'g'risida muayyan qonuniyatlar ochishga intilganlar. Hozirgi zamon bixevioristlari stimulni tashqi qo'zg'atuvchi sifatida talqin qiladilar va organizmning ichki energiyasini faollashtiruvchi deb hisoblaydilar. Neobixevioristik nazariyalar yangi qo'zg'atuvchilar paydo bo'lishiga asoslangan bo'lib, ular insonning organik eshtiyojlarini qoniqtirish bilan stimul natijasining uyg'unlashuvi tariqasida tashlil etiladi. Ularning ta'kidlashiga ko'ra, ikkilamchi qo'zg'ovchilar organik qo'zg'atuvchilarning go'yoki qobig'iga o'xshaydi, xolos.

Vilyam Makdugall (1871-1938) motivatsiyaning irsiy (tabiatdan beriladigan) xususiyatga ega degan holatni asoslash uchun tug'ma instinktlar masalalari bilan mazkur voqelikni bog' lab tushuntirishga harakat qilgan.

Uning fikricha, tug'ma instinktlar ham insonlarga, ham hayvonlarga bir tekis

taalluqli bo'lib, ular odamlarning motivida oldin 14 ta, keyinchalik esa 18 tagacha

"asosiy instinktlar" sifatida hukm surishi mumkin. Umuman olib qaraganda,

bixevioristlar uchun bir qator holatlar o'ziga xoslikka ega:

Gumanistik yo'nalish. Mazkur yo'nalish ekzistensializmning falsafiy g'oyalariga asoslangan bo'lib, vaqt, hayot, o'lim, ozodlik, masuliyat, tanlov huquqi, muloqot, sevgi, hayot mazmunini anglash muammolarini o'rganishga qaratilgan (M.Xaydegger, P.Sartr, A.Kamyu). Inson mehribon, ozod bo'lishi belgilangan deb qabul qilinib, individuallik integrativ yahlitlik hisoblanadi.

Gumanistik yo'nalishning asosiy tamoyillari:

1. 
   Psixolog va mijoz uchrashuvi ikki har xil kishilarning uchrashuvi.
   
2. 
   Agarda psixolog mijozga o'zining asl his-tuyg'ularini anglashga, qabul qilishga va namoyon qilishga imkon yaratib bera olsa, mijoz muammolari o'z- o'zidan hal bo'ladi.
   
3. 
   O'z hayot tarzi, fikr-mulohazalari, xulq-atvorini tanlashga mijoz o'zi mas’ul.
   

Inson tomonidan ruhiy uyg'unlikka erishish, yani hayot mazmunini anglash, ma’naviy qadriyat, estetik his-tuyg'ularni sifatiy o'zgarishiga asos bo'ladi. Men - konsepsiyasini adekvat shakllantirish o'z-o'zini anglash va shu asosida o'zini faollashtirish uchun muhim omil hisoblanadi.

Psixokorreksion yordam ko'rsatishda mijozni o'z-o'zini anglashi, shaxsiy uyg'unlik, “men”ni adekvat integratsiyasi, borliq chegaralarini kengaytirib berish psixologning asosiy vazifasi hisoblanadi.

Ushbu yo'nalishning asosiy metodi ekzistensial tahlil hisoblanib, unda “inson

• 
  biladi - his etadi - istaydi” formulasi inson ozod mavjudot tushunchasi asosida tahlil qilinadi. Agarda individ kelajakni tasavvur qila olmasa, o'zini salbiy his etib, ichki olami torayadi, rivojlanish imkoniyatlari sustlashib, oqibatda nevrozlar yuzaga kela boshlaydi. Demak, yordam ko'rsatish vaqtida shaxsning ruhiy olamini tahlil qilish asosida o'zini erkin his qilishga imkon yaratib berib, mijozni uni bog'lab turgan, bezovta qilayotgan oqibatlardan xalos qilinadi.
  

Psixokorreksiyaning asosiy yo'nalishlari

Psixodinamik yo'nalish.Psixodinamik yo'nalishga psixoanalitik nazariyaga yo'naltirilgan psixoterapiya turlari kiradi: klassik psixotahlil (Freyd), Adlerning individual psixologiyasi, Yungning analitik psixologiyasi, Rankning irodaviy terapiyasi, Shtekelning faol analitik terapiyasi, Fromm-Rayxmannning interpersonal psixoterapiyasi, Xornining xarakterologik tahlili (tahlili), gumanistik psixotahlil (Fromm), Klyaynning ego-tahlili, Sallivanning interpersonal psixoterapiyasi va boshqalar. Mazkur yo'nalish asosi Z.Freydning ishlaridir. Freyd birinchi bo'lib psixikani instinkt, aql va ongning urish maydoni sifatida tasvirlagan. «Psixodinamik» atamasi shaxsni tashkil qiluvchi tuzilmalar orasidagi tugallanmas tortishuvlarni

aks ettiradi.

Psixodinamik yo'nalish ta’limoticha, determenizm ongsiz psixik jarayonlar bilan ta'riflanadi. Shunga binoan shaxsda anglanmagan qarama-qarshi motivlarni, intrapsixik mojarolarni asl sabablarini hamda mijoz muammolarini hal qiluvchi muhim yechimlarni mijoz tomonidan anglanilishi muhimligiga etibor beriladi. Z.Freyd o z asarlarida instinktiv hayot talabi va unga qarshilik ko'rsatish natijasida yuzaga keladigan intrapsixik mojarolar oqibatida insonda turli kasalliklar namoyon bola boshlashini ma’lum qiladi.

Psixodinamik yo'nalishning asosiy maqsadi anglanmagan holatlarni anglanilishidir. Psixodinamik yo'nalish asosida faoliyat ko'rsatayotgan psixolog shaxsni chegaralangan, bosilgan impulslari ularga ko'rsatilgan qarshiliklarini topishga qaratilgan. Ularning fikricha, anglanish hosil bo'lishi bilan shaxsda o'zgarishlar yuz bera boshlaydi.

Psixodinamik yo'nalishning asosiy jarayonlari:

1. 
   Konfrontatsiya - mijoz tomonidan tadqiqot uchun zarur bo'lgan psixik jarayonlarning aniqlanishi.
   
2. 
   Aniqlik kiritish - aniqlangan jarayonlarning asosiylarini qo'shimchalaridan ajratish.
   
3. 
   Interpretatsiya(izohlash) - voqealarni asosiy mazmuni yoki sababini aniqlash.
   
4. 
   Qayta ishlash - qaytarish yordamida berilgan materialni mijoz tushunchasida integratsiya qilish.
   

Psixodinamik yo'nalishda asosan mustaqil assotsiatsialar, ko'chirish va qarshilik reaksiyalarini tahlili, tush ko'rish tahlili hamda kutilmagan xatti-harakatlar tahlilini o'z ichiga olgan verbal usullardan iborat metodlardan foydalaniladi. Masalan, Freyd asosan “katarsis” metodidan, Yung “faol tasavvur” metodidan, Xorni “hayot yo'llarini birgalikdagi tahlili” metodlaridan foydalangan bo'lsa, Sallivan psixiatrik intervyu metodlarini qo'llagan.

1. 
   Adlerning analitik individual psixokorreksiyasi. Uning bosh g'oyasi quyidagicha: inson mukammallikka intiladi, chunki unda o'zidan qoniqmaslik hissi va uni tugatish istagi bo'ladi. Bola atrofidagi olam undan katta, kuchli ekanligini ko'rgani bois unda o'zidan qoniqmaslik hissi paydo bo'ladi. Ota-onaning nodemokratik munosabati bu hisni yanada chuqurlashtirib yuborishi mumkin. O'zidan qoniqmaslik hissi - to'liqsizlik kompleksini tugatish uchun inson o'z-o'ziga o'zining kuchini ko'rsatishga harakat qiladi. Bu jarayon konstruktiv (bunda boshqalarga yaxshilik qilish hisobiga insonning o'ziga bo'lgan hurmati oshadi) yoki destruktiv (bunda boshqalarni kamsitish evaziga insonning o'ziga bo'lgan hurmati oshadi) yo'l bilan amalga oshishi mumkin. To'liqsizlik kompleksining paydo bo'lishiga yo'l qo'ymaslik uchun bola o'zini xavfsiz his etishi kerak. A.Adlerning mashhur asari “A'zolarning toliqsizligi haqida” deb nomlanadi.
   

Shaxsga yo'naltirilgan terapiya.1951 yilda K.Rodjers o'zining shaxs va xulq- atvor nazariyasini “Mijozga yo'naltirilgan terapiya” kitobida keltirib o'tadi. Ushbu nazariyaga ko'ra xavotirlanish bu organizmning idrok oldi vaziyatga noqulaylik va qo'zg'alish ko'rinishidagi reaksiyasidir. Xavotirlanish holatida idrok va tushunishda “Men”-kontsepsiyasi yoki malaka o'rtasida nomuvofiqlik yoki nokongruentlikning vujudga kelishi kuzatiladi. Natijada “Men”-kontsepsiyasining hozirgi holatida yetakchi bo'lgan o'zgarishlar vujudga keladi. Ushbu nazariyaga ko'ra, inson o'zini tushunish va o'zgartirish uchun cheksiz katta imkoniyatlarga ega. Biroq bu imkoniyatlarni kashf etish va ro'yobga chiqarish uchun odamga maxsus sharoit kerak. Bu sharoit uch shartga asoslanadi
Ushbu terapevtik yo'nalishda asosiy e'tibor terapevtik metodga emas, balki psixolog va mijoz o'rtasidagi munosabatga qaratiladi. Bunda psixolog mijozni boshqarmaydi, unga korsatma bermaydi, faqat o'zaro munosabatda ochiqlik, samimiylik, hamdardlik muhitini yaratadi. Mijoz oz muammosining yechimini ozi topadi. Shaxsga yo'naltirilgan terapiyada quyidagi mashqlar qo'llaniladi:

1. 
   “O'zlik ideal o'zlikka qarshi”. Mijozga o'zidan norozi bo'lgan jihatlarni yozib berish taklif etiladi. Bunda real va ideal “Men” haqidagi tasavvurlarning o'rtasidagi tafovutni aks ettirish so'raladi. Masalan, inson o'zidagi biror kamchilikni bayon etgach, shu vaziyatdagi ideal «Men”ning holatini ham ifodalashi lozim bo'ladi.
   
2. 
   “Mijozga yo'naltirilgan terapevt” Bu mashq guruhiy holatda alohida juftliklarda amalga oshiriladi. Sherik tanlash ixtiyoriydir. Bunda mijozdan sherigiga aytib berish qiyin kechadigan, masalan, yolg'on gapirgan, nohaq bo'lgan vaziyatlarni so'zlab berish so'raladi. Terapevt rolini bajaruvchi sherik esa uni diqqat bilan tinglab, maksimal darajada tushunishi va hikoyani qayta so'zlab berishi lozim bo'ladi. Ammo bunda sherigining haq yoki nohaqligini baholamagan holda sherikka teng munosabatda bo'lish talab etiladi. So ng rollar almashilgan holda mashq davom ettiriladi.
   

V. “Qarshiliklar tahlili”. Bu mashq juftliklarda, shaxsiy qarshilikni anglash maqsadida o'tkaziladi. Juftlikning har bir a'zosidan ozi uchun qadrli bo'lgan biror sir haqida o'ylash so'raladi. So'ng bu sirni sherigiga aytsa, u qanday javob reaksiyasi ko'rsatishi mumkinligini tasavvur etish taklif etiladi. Ammo muhokama jarayonida o'zining siri haqida emas, balki faqatgina sherigining namoyon etishi mumkin bo'lgan javob reaksiyasi haqida so'zlash taklif etiladi.

Ekzistensial terapiya.Ushbu terapevtik yo'nalish asoschilari R.Mey va I.Yalom hisoblanadi. Bu nazariya dinamik xarakterda bo'lib, unda terapiya mijozning universal ekzistensial notinchligiga qarama-qarshi ravishda olib boriladi.

Bu terapevtik yo'nalishning asosiy mohiyati “inson sub'ektivligi uning hayotiy tajribasi natijasidir” degan fikrga tayanadi. Bu yo'nalishning asosiy vazifasi - insonga hayotning fundamental savollariga javob topishga ko'maklashishdan iborat.

4. 
   Bujental ekzistensial yondashuvning nazariyotchisi sifatida quyidagi fikrlarni bildiradi:
   

1. 
   inson qismlarning birlashmasi emas, balki yaxlitlikdir;
   
2. 
   shaxs - odam sifatida shaxsiy insoniy muammolarni mujassam etadi;
   
3. 
   inson anglashga va aqlan biror xatti-harakatni amalga oshirishga qodirdir;
   
4. 
   inson doimo tanlash imkoniyatiga ega;
   
5. 
   inson xulq-atvori doimo intensionaldir, ya'ni sababga ega va u doimo ongli ravishda qaror qabul qila oladi.
   

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ekzistensial terapiyaning asosiy negizini quyidagilar deb hisoblash mumkin:

1. 
   Psixoterapevtik jarayonda to'liq ishtirok etishni ta'minlash. Bunda mijoz bu jarayonga qiziqishi, chuqur kirishishi, ozi va oz hayotiga e'tiborli bo'lishi lozim. Shunda sub'ektivlikning chuqur mohiyati namoyon bo'ladi.
   
2. 
   Mijozni o'ziga nisbatan mavjud bo'lgan chuqur qiziqishlariga yo'naltirish. Ba'zan bunday qiziqish susaygan bo'lib, shu tufayli mijoz terapiyaga muhtojlik sezadi.
   

V. Mijozning o'z qiziqishini izohlashi sub'ektiv kechinmalarga diqqatining qaratilishida muammoni hal etish imkoniyatini kengaytiradi. Bu jarayonda o'ziga to'liq e'tibor qaratiladi, ayniqsa, tana sezgilari, emotsiyalar, fikrlar alohida e'tiborga olinadi.

G. Qarshilikning paydo bo'lish ehtimoli. Bu vaziyat inson “Men va tashqi olam” tuzilmasini shakllantirgani tufayli o'z ichki imkoniyatlariga kirib borishining chegaralanganligida aks etadi.

4. 
   Ekzistensial psixoterapiya jarayoni “Men va tashqi olam” tizimini, idrokning shaxsiy tuzilmasini o'zgartiruvchi ichki o'zini o'zi anglash jarayonidan tashkil topadi;
   
5. 
   Psixoterapiyaning samarasi shaxs hayotiy hislarining kengaygani va yashash qobiliyatining oshganligida aks etadi.
   

Kognitiv xulq-atvor yo'nalishi.Mazkur yo'nalish tamoyillarini D.Uotson,

2. 
   Skinner o'z ishlarida asoslab berishgan. Bu yo'nalish namoyondalari mijoz muammolarini atrof-muhit ta’siriga javoban yuzaga keladigan noadaptiv xulq-atvor shaklida ko'rib chiqadilar. Demak, noadaptiv xulq-atvorni maqsadga yo'nalgan ta’sir asosida ijobiy tomonga o'zgartirish mumkin, degan fikrni ilgari surishadi.
   

Kognitiv xulq-atvorning asosiy tomonlari:

1. 
   Talim-tarbiya jarayonidagi muammolar xulq-atvordagi muammolarni keltirib chiqaradi.
   
2. 
   Xulq-atvor reaksiyalari organizmni tashqi muhit ta’siriga javobidir.
   
3. 
   Xulq-atvorni modellashtirish psixoterapevtik jarayon bo'lib, unda kognitiv jihat hal qiluvchi hisoblanadi.
   

Shunday qilib, xulq-atvor ta’sir ko'rsatish ob’ekti bo'lib namoyon bo'ladi, ya’ni salbiy xulq-atvor noto'g'ri o'zlashtirilgan xulq-atvor ko'nikmalarining mahsulidir.

Mutaxasis psixologik yordam berish jarayonida u muammoli deb hisoblagan vaziyatdagi shaxsning xulq-atvori haqidagi ma’lumotlarga asoslanadi, chunki xulq- atvor kuzatuv natijasida ham o'zgarishi mumkin, deb hisoblanadi.

Kognitiv xulq-atvor yo'nalishida quyidagi metodlar qo'llanadi:

1. 
   O'z-o'zini nazorat qilish(chuqur relaksatsiyaga o'rgatish, qo'rquv bosqichlarini aniqlash, relaksatsiya mashqlari yordamida xavotirlik va qo'rquv orasidagi bog'liqliklarni aniqlash, xulq-atvorni modellashtirish va istalgan xatti- harakatlarni qo'llab-quvvatlash);
   
2. 
   O'z-o'zini kuzatish(kundalik tutish);
   
3. 
   Shartnomalar tuzish(mijoz-mutaxasis, mijoz-yaqinlari, mijoz-o'z-o'zi bilan);
   
4. 
   Uyga vazifalar(uyda bajarish uchun berilgan topshiriqlar).
   

Psixologik yordamni samaradorligi mijoz nuqtai nazarini faollashtirishga asoslanadi. Kognitiv xulq-atvor yo'nalishida faoliyat ko'rsatayotgan psixologning asosiy vazifasi diagnostik-o'qituv hisoblanadi.

Takrorlash va muhokama uchun savollar:

1. 
   Psixologik maslahatning nazariy asoslarini qaysi yo'nalishlar tashkil etadi?
   
2. 
   Psixotahlil ta’limotining mohiyati nimadan iborat?
   
3. 
   Bixeviorizm yo'nalishiga kim asos solgan?
   
4. 
   Gumanistik konsepsiyadan psixologik maslahat jarayonida qanday foydalaniladi?
   
5. 
   Psixokorreksiyaning asosiy yo'nalishlari: psixodinamik yo'nalish, A.Adlerning analitik individual psixokorreksiyasi, K.Rodjersning mijoz-markazlashgan yondashuvi,ekzistensial yo'nalish, xulq-atvor yo'nalishi, kognitiv yo'nalish haqida ma’lumot bering.