1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
8.4. O‘simlik viruslari sistematikasi (15) 
 
O‘simlik viruslari ham tabiatda keng tarqalgan bo‘lib qishloq xo‘jaligida 
katta zarrar keltiradi – virus bilan kasallangan o‘simlik hosili va sifati pasayib 
ketadi. G‘o‘za, jo‘xori, bug‘doy, arpa, suli, tamaki, tomat, kartoshka, sholg‘om, 
redis, raps, karam, sabzi va boshqalar, tok, shaftoli va boshqa daraxtlar, gullar, 
dorivor o‘simliklar va hokazolar fitoviruslar bilan kasallanadilar. Bu viruslar 
ichida bir zanjirli RNK-tutuvchi (m.,tamaki, tomat mozaikalari viruslari), ikki-
zanjirli RNK tutuvchi (sholi pakana virusi), DNK tutuvchi (gulkaram mozaikasi 
virusi, kartoshkagul mozaikasi viruslari) viruslar ma’lum. Birgina g‘o‘zani 
dunyo bo‘yicha 18 dan ortiq, kartoshkani 20 ga yaqin virus kasalliklari ma’lum. 
Bu viruslarni ajratish, xususiyatlarini o‘rganish va kurash choralarini ishlab 
chiqish dolzarb masalalardan hisoblanadi. 
YUqorida bayon etilgandek, I.G. Atabekov (1) viruslarni morfologiya va 
tuzilishining murakkabligiga qarab, guruhlarga ajratgan bo‘lsa, keyinchalik
A.Gibbs, B.Harrison(1976) ning “Plant virology The principles” kitobining 

---

 
 
183 
tarjimasi (“Osnov virusologii rasteniy») I.G.Atabekov (1978) taxriri ostida chop 
etildi. Bu kitobdagi “Ba’zi viruslar va viruslar guruhlari” qismida eng asosiy 
o‘simlik viruslarini nuklein kislotalari, ularning tiplari, virion tuzilishi va uning 
murakkabligi, virus yuqtiradigan xo‘jayinlari, tarqatuvchi hasharotlari va boshqa 
xususiyatlari 
kriptogramma 
ko‘rinishida beriladi. 1-guruhga spiral simmetriya 
asosida tuzilgan tayoqchasimon va ipsimon zarrali viruslar; 2-guruhga izometrik 
viruslar; 3-guruhga batsillasimon va sharsimon zarrali viruslar kiradi; 4-
guruhdan viroidlar joy oldi. Mualliflar taqdim etayapgan kriptogrammada 4 
juftli va 8 ta simvollar mavjud bo‘lib ular virusga aloqador ko‘pgina 
xususiyatlarni aks etdiradi. Hali aniqlanmagan viruslarning xususiyatlari
yulduzcha (
*
) ko‘rinishdagi belgi bilan nishonlangan. 
Kriptogrammada quyidagi elementlar bo‘lib, virus xususiyatlari harflar - 
simvollar orqali belgilanadi. Har bir kriptogramma 4 juft simvollardan iborat: