1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 

---

 
 
177 
 
13-jadval 
8.1.2. Hayvon viruslari sistematikasi (S. YA. Gaydamovich, 1965) 
Olami, 
tip 
(Phylum) 
Kichik tip 
(Subphyla) 
Sinflar 
Tartiblar 
Oilalar 
Irsiy 
material 
nukleokapsid 
simmetriyasi 
Tashqi qobig‘ining bor-yo‘qligi 
Nukleokapsid 
diametri, 
kapsomer va 
hokazolar 
Vira 
Deoxyvira
Deoxyhelica
Chitovirales
Poxviridae 
Deoxycubica 
Deoxybinala 
Haplovirales 
Peplovirales, Urovirales
Microviridae,Pa
rvoviridae,Papill
omaviridae,Ade
noviridae,Iridovi
ridae,Inophagov
iridae,Herpesviri
dae 
Phagoviridae 
Ribovira 
Ribohelica 
Ribocubica 
Rhabdovirales ,Rigidoviridales 
Flexiviridales 
Sagovirales 
Gyminovirales 
Togavirales 
Dolichoviridae 
Protoviridae 
Pachyviridae 
Leptoviridae 
Mesoviridae 
Adroviridae 
Myxoviridae 
Paramyxovirida 
Stomatoviridae 
Napoviridae 
Reoviridae 
Arboviridae 
8.1.3
.
Virus nuklein kislotasining tipi va zanjirlar sonlariga asoslangan 
klassifikatsiya
Mazkur klassifikatsiyada barcha viruslar nuklein kislotasining tipiga qarab 
ikkiga bo‘lingan, ya’ni Dezoksiviruslar va Riboviruslar. Bularning har biri o‘z 
navbatida ikkizanjirli va birzanjirli DNK guruhiga hamda ikkizanjirli va 
birzanjirli RNK guruhlariga bo‘lingan. Endigi bo‘linishlar asosida virionning 
tuzilishi simmetriyasi va qobiqqa egaligi asosida bo‘ladi. 
14-jadval 
Virus nuklein kislotasining tipi va zanjirlar sonlariga asoslangan 
klassifikatsiya turi 
Viruslar 
Dezoksiviruslar 
Riboviruslar 
1. Ikki 
2.Birzanjirli
1.Ikki 
2. Birzanjirli RNK

---

 
 
178 
zanjirliDNK
DNK
zanjirliRNK
1.1. Kubsimon 
tipdagi 
simmetriya: 
1.1.1. Tashqi 
qobiqsiz: 
adenoviruslar
1.1.2.Tashqi 
qobiqli: 
uchuq-viruslari 
1.2. Aralash 
simmetriya: 
T-juft 
bakteriofaglar 
1.3. Aniq 
simmetriyaga
ega bo‘lmagan:
chechak 
viruslari 
2.1. Kubsimon 
tipdagi 
simmetriya:
2.1.1. Tashqi 
qobiqsiz: 
Kilxam 
kalamushi 
virusi, 
adenosatellitlar 
1.1. Kubsimon 
tipdagi 
simmetriya:
1.1.1. Tashqi 
qobiqsiz: 
O‘simliklarning 
jarohatli o‘smasi 
viruslari 
2.1. Kubsimon tipdagi 
simmetriya:
2.1.1. Tashqi qobiqsiz: 
poliomielit virusi , enteroviruslar, 
rinoviruslar 
2.2. Spiral simmetriya tipi: 
2.2.1. Tashqi qobiqsiz: 
Tamaki mozaikasi virusi 
2.2.2. Tashqi qobiqqa ega: 
gripp viruslari, qutirish, RNK-
tutuvchi onkogen viruslar 
 
8.2 Baltimor klassifikatsiyasi (1971) 
Baltimor klassifikatsiyasi hozirgi kunda eng zamonaviy klassifikatsiya 
bo‘lib, viruslarni barcha xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilgan, chunki 
undan avvalgilari yoki virus qo‘zg‘atadigan kasalliklarga yoki virusning 
morfologiyasiga asslanib tuzilgan edi. 1971 yilda Nobel mukofoti sovrindori
 
Devid Baltimor 
taklif qilgan klassifikatsiya,
viruslarni 
xo‘jayin hujayrasida 
m-RNK (oqsil sintezlanadigan RNK (matrichniy) molekulasi) hosil bo‘lish 
mexanizmiga asosan
7 guruhga
ajratadi. Oqsil ishlab chiqish va replikatsiya 
uchun virus birinchi navbatda zararlangan hujayrada m-RNK hosil qilishi kerak. 
Ammo har xil tipdagi viruslar genetik informatsiya olib yuruvchi nuklein kislota 
tipiga qarab (RNK yoki DNK), m-RNK hosil bo‘lishining xar xil usullarini 
ishlatadi, nuklein kislota zanjirlarining miqdori (bir yoki ikki ipli) va onRNK (bir 
ipli RNK) matritsada ikki ipli dnDNK (ikki ipliDNK) sintezini amalga oshirish 
uchun qaytalama transkriptaza RT (reverse transcriptase) – fermentini 
ishlatishning lozimligi. Viruslarga mRNK molekulasini (+)onRNK (oqsil sintezi 
amalga oshadigan kodlantiruvchi RNK) deb belgilash oson bo‘ladi. 
(+)onRNK ga komplementar RNK zanjirchasini (-) onRNK (yoki 
kodlantirmaydigan RNK-zanjirchasi) deyiladi. 

---

 
 
179 
23-rasm. Viruslarning Baltimor bo‘yicha klascifikatsiyasi 
X
dn - ikki zanjirchali(iz); on – bir zanjirchali(bz)
Baltimor klassifikatsiyasida viruslar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
I. izDNK viruslar (
izDNK virus)
 
izDNK tutuvchi viruslar (masalan, uchuq 
viruslari, chechak va adenoviruslar). Bu guruh vakillarida virus replikatsiyasi 
quyidagicha amalga oshadi: 
Virus 
genomi bilan
zararlangan hujayraning 
DNK-tobe (zavisimiy
) 
RNK-
polimeraza fermenti
mRNK ((+)bzRNK) molekullarini sintez qiladi 
(transkribiruyut) va u asosida virus oqsillari sintezi amalga oshiriladi.
Virus DNK-genomidan nusxa olish xo‘jayin-xujayraning DNK-tobe 
(zavisimoy) DNK-polimeraza fermentini ishlatish orqali amalga oshadi. Virus 
genomlarini yangi sintezlangan virus kapsid oqsillari bilan o‘ralib- qurilishi va 
virionlarni hujayradan chiqishi bilan infeksion sikl jarayoni tugaydi.