1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1.5.Zamonaviy suv xo‘jaligi ishlab chiqarishi ob’ektlarining avtomatlashtirish 
ob’ekti sifatidagi tavsifi
Suv xo‘jaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik jarayonlarni 
avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi. Shu bilan birga suv xo‘jaligidagi 
gidrotexnik inshootlari, nasos stansiyalari, suvni xisobga olish kabi sohalar 

---

21 
o‘zining shunday maxsus xususiyatlariga egaki, bu xolda tanlangan texnik 
vositalar va avtomatlashtirish usullari ma’lum texnologik talablarga javob berishi 
kerak. Suv xo‘jaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot 
almashinuvi va jarayonlariga ega bo‘lib, ular turli ko‘rinishlarda berilishi mumkin. 
Bu esa suv xo‘jaligi sohasida qo‘llanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish 
rejimlariga mos tushmay qolishi, oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini 
to‘xtab qolishi, suv xo‘jalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay 
qolishiga olib kelishi mumkin. 
Suv xo‘jaligining yana bir muxim xususiyatlaridan biri suv xo‘jaligi 
texnikasining katta maydonlarda joylashgani va ta’mirlash bazasidan uzoqligi, 
uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi, ish jarayonining mavsumiyligi 
xisoblanadi. Jarayonlar xar kuni ma’lum sikl bo‘yicha qaytarilishiga qaramay, 
mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam xisoblanadi. Demak, bu sohada 
qo‘llanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli ko‘rinishlarga ega bo‘lib, nisbatan 
arzon, tuzilishi jihatidan sodda, ishlatishga qulay va ishonchli bo‘lishi kerak. 
Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lozim, 
chunki bunday jarayonni tabiatan to‘xtatib, uzib quyib bo‘lmaydi. Misol uchun, 
gidromelioratsiya 
tizimlarida 
avtomatlashtirish 
vositalari 
tabiiy 
sharoit 
o‘zgarishiga qaramay, sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini 
ta’minlab berishi zarur.
Suv xo‘jaligida tashqi tasodifiy ta’sirlar turli ko‘rinishlarda o‘zgarishi bilan 
xarakterlanadi. Suv xo‘jaligi avtomatikasidagi ko‘pgina ob’ektlar texnologik 
maydoni yoki katta xajmda vaqt ko‘rsatkichlariga ega. Misol uchun, nasos 
agregatlarida ob’ekt buyicha kattaliklarni nazorat qilish va boshqarish kerak 
bo‘ladi (suv satxi, bosim, ish unumdorligi, xajmi va x. k). 
Bunday ob’ektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi 
o‘zgartkichlar, ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bo‘lib, 
boshqariluvchi ko‘rsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli 
ravishda saqlash katta axamiyatga ega. 

---

22 
Suv xo‘jaligida qo‘llanuvchi qurilma va uskunalarning ko‘pchiligiga xos 
bo‘lgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan bog‘lik holda ochiq 
havoda ishlashidir: namlik va haroratni keng maydonda o‘zgarishi, turli 
aralashmalar, chang, qum, agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning 
mavjudligi. Suv xo‘jaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi talablardan kelib 
chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi ta’sirlarga chidamli, parametrlarini keng 
diapazonda o‘zgaruvchi qilib ishlanishi zarur. 
Bu esa loyihalashtirilayotgan ob’ektdagi texnik vositalarning ishdan chiqishini 
kamaytirish, yuqori aniqlikda ishlashini ta’minlash imkoniyatini beradi. 
Ko‘rsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan bog‘liq sharoitda ishlovchi 
mashinalarda o‘rnatilgan birlamchi o‘zgartkichlar, ijro mexanizmlari, nazorat 
asboblari va boshqa texnik vositalarga ta’sir etadi. Qolgan avtomatlashtirish 
vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bo‘lgan maxsus 
shkaflarda o‘rnatish mumkin. 
Xalq xo‘jaligining yetakchi sohalaridan biri bo‘lgan suv xo‘jaligi sohasi o‘ziga 
xos bo‘lgan xususiyatlarini hisobga olgan holda texnologik jarayonlarni 
avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish, energiya sarfini 10-15% kamaytirish 
mahsulot tannarxini kamaytirish, suv xo‘jalik texnikasining ishlash vaqtini 
uzaytirish imkoniyatini beradi. Ko‘rsatilgan maqsadni amalga oshirishda quyidagi 
vazifalarni bajarish lozim: 
- suv xo‘jaligidagi texnologik jarayonlarni nodavriy diskret transport harakatli 
yo‘nalishdagi uzluksiz harakatni birlashgan yoki bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan 
harakatli yo‘nalishga o‘tkazish asosida doimiy ravishda takomillashtirish. 
- suv xo‘jaligini avtomatlashtirish sohasida jahon tajribasini ilmiy asoslab, 
texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishning optimal hajmi, uzluksizligini 
ta’minlash; 
boshqaruv 
algoritmlari 
va 
avtomatlashtirish 
usullarini 
takomillashtirish, seriyali avtomatika vositalarini qo‘llash; 
suv xo‘jaligi avtomatlashtirish ob’ektlarining statik va dinamik xususiyatlarini, 
matematik tavsifini aniqlash (modellashtirish). 

---

23 
suv xo‘jaligida qo‘llanuvchi noelektrik kattaliklarni nazorat qilishda 
qo‘llanuvchi o‘zgartkichlarni qo‘llash maqsadida boshqaruv qurilmalari bilan 
ob’ekt orasidagi nazorat qilinuvchi kattaliklarning bir biri bilan bog‘liqligini 
o‘rganish (fizik xususiyatlari, elektrik, optik, akustik, issiqlik, mexanik va h.k). 
Avtomatlashtirish nuqtai nazaridan qaraganda suv xo‘jaligi uchun yangi 
agregatlar, mashinalar tizimini ishlab chiqish. 
Suv xo‘jaligi ishlab chiqarishida ishtirok etuvchi qo‘l mehnatini 
yengillashtirishda mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish masalalari muhim o‘rin 
tutadi. Bu sohada zamonaviy sanoat robotlari va manipulyatorlardan foydalanish 
katta samara beradi. 
Manipulyator - inson qo‘li yordamida bajariluvchi harakatlarni 
boshqaruvchi alohida mexanizmdir. 
Sanoat roboti - avtomatik ravishda boshqariluvchi programmali 
manipulyator. Sanoat robotlari suv xo‘jaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishni 
rivojlantirishda yangi davrni boshlab berdi, chunki mavjud avtomatik tizimlardan 
farqli ravishda bajariladigan barcha murakkab vazifalarni fazoviy siljishlar asosida 
amalga oshirish imkoniyatiga ega. 
Manipulyatorlar va robotlarni ishlab chiqarishga tatbiq etish bilan mavjud 
texnologik jarayondagi avtomatlashtirish vositalari bilan amalga oshirish mumkin 
bo‘lmagan 
murakkab 
qo‘l 
mehnatini, 
xavfli 
vazifalarni 
bajarishni 
yengillashtirishga erishish mumkin.