1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

2. Geromertrik niverlirlashning moxiyati va usullari
Geromertrik niverlirlashda bir nuktaga nisbatan ikklinchi nuktaning balandligi niverlir va reryka
yordamida aniklanadi. Niverlir- gorizontal vizirlashga moslangan asbobdir. Niverlirlarga gorizontal
vizirlash uchun optik truba va bu trubaning vizir ukini gorizontal xolatga kerltirish uchun adilak
urnatilgan. Trubaning gorizontal vizirlash nuri rerykada ifodalanadi. Reryka santimertrli bulaklarga
bulingan va uzunligi 2-4 mertr bulgan taxtadan iboratdir. Geromertrik niverlirlashda bir nuktaga
nisbatan ikkinchi nuktaning balandligi oldingi va urtadan niverlirlash usullarida aniklanadi. ldinga
niverlirlash. Bu usulda niverlirlash uchun birinchi nuktaga, M: A-nuktaga niverlir, ikkinchi V-nuktaga
tik kilib reryka urnatiladi. Niverlirlashning vizir ukini gorizontal xolatiga kerltirib, uning kurish trubasi
orkali rerykaga karaladi. va v-sanok olinadi. Sungra asbob balandligi ( (A-nuktadan trubaning
gorizontal xolatdagi vizir ukigacha bulgan oralik) rulertka bilan ulchansa, geromertriyaning paralerl
chiziklar terorermasiga asoslanib, kuyidagi formulani yozamiz.
i =b+h
bundan
h = i-b
A
B
’
Dermak, oldinga nivilirlash bir nuktaga nisbatan ikkinchi nuktaning balandligi asbob

---

92
balandligidan rerykadan olingan sanokning ayrilganiga terngdir.
Agar rerykadan olingan sanok asbob balanligidan katta, yani b>i-bulsa nisbiy balanlik
manfiy agar kichik, yani brerykadan olingan sanok bq0215mm shunda nisbiy balanlik hqi-bq1335-0215q Q
1120mm, buladi. Agar i-q1215 mm. bq845 mm bulsa nisbiy balanlik hq1215-1845q -630
mm buladi. Urtadan
niererlirlash. Bu usul bilan bir nuktaga
nisbatan ikkinchi nuktaning balanligini aniklash uchun
niverlirlanayotgan nuktalarga tik kilib rerykalar va bu ikki nukta
orasiga niverlir urnatiladi. Niverlirning vizir ukini gorizontal
xolatga kerltirib, kurish trubasi orkali dastlab orkadagi nuktaga
(A - nuktaga ) urnatilgan rerykaga karab a -sanok, sungra oldindagi
nuktaga ( v-nuktaga ) urnatilgan rerykaga karab v-sanok olinadi. Shunda A-nuktaga
nisbatan V-nuktaning balanligi kuyidagiga terng buladi.
Dermak urtadan nivirlashda nuktaning nisbiy balanligi orkadagi rerykadan olingan sanokdan
oldingi rerykadan olingan sanokning ayrilganiga terng buladi. Agar orkadagi rerykadan
olingan sanok oldindagi rerykadan olingan sanokdan katta (a>v) bulsa nisbiy balanlik
musbat, aksincha orkadagi rerykadan olingan sanok oldindagi rerykadan olingan sanokdan
kichik (a(NA ) va A-nuktaga nisbatan V-nuktaning balanligi (h) -malum bulsa, V-nuktaning absalyut
balanligi Urtadan nivirlashda kuyidagiga terng buladi.
Нв=Н
А
+h
M: Orkadagi rerykadan olingan sanok (a) q1545 mm. va oldindagi rerykadan olingan
sanok vq0215mm. bulsa nisbiy balanlik hqa-vq1545-0215q Q1330mm buladi. aksincha
aq0045mm, vq1032mm bulsa hq0045-1032q-987mm buladi. Urtadan niverlirlashda
asbobning vizir uki yunalishining absalyut balanligiga asbob gorizonti deryiladi. (Hi).
Asbob gorizonti orkadagi nukta (A) ning absalyut balanligiga shu nuktaga urnatilgan

---

93
rerykadan olingan sanokning kushilganiga terng buladi yani N i-q NA Q a.
Geromertrik niverlirlashda kuprok urtadan niverlirlash usuli kullaniladi. Chunki bu usulda
niverlirlashda errning egriligi va atmosferra rerfraktsiyasi natijasida ruy berradigan
xatoning ta'siri bulmaydi.
Олдинга нивerлирлашда асбобнинг баландлигини улчашга тугри кerлади. Асбобнинг
баландлигини аник ulchash esa ancha kiyin. Urtadan geromertrik niverlirlashda asbobning
balandligi ulchanmaydi. Undan tashkari, urtadan niverlirlashda oldinga niverlirlashga nisbatan
ikki marta uzunrok masofa niverlirlanishi mumkin. Urtadan geromertrik niverlirlanganda
niverlir ikky nukta oraligining urtasiga urnatilsa, vizir ukining gorizontal emasligi natijasida
kerlib chikadigan xatodan xoli bulinadi.