1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

Triangulyatsiya va poligonomertriya
Yer yuzasida urni berlgilangan va bir-biri bil'an uzviy ravishda boglangan kator
uchburchaklar uchlarining koordinatlarini aniklash maksadida bajarilgan ulchash

---

46
ishlari va bu ulchash natijalarini ishlab chikishga triangulyatsiya deryiladi.
Triangulyatsiya geroderzik tayanch shaxobchalari barpo kilishning asosiy mertodi
xisoblanadi.
Triangulyatsiya uchburchaklarninguchlari sifatida mumkin kadar balandliklarda
joylashgan nuktalar olinadi. Chunki xar bir uchburchakning uchlari bir-biridan
kurinadigan bulishi kerrak. Ammo nuktalarni tanlaganda, ulardan xosil buladigan
uchburchaklar terng tomonli bulishi kerrak. Bu nuktalarning joydagi urni markaz
derb ataluvchi maxsus inshoot bilan berlgilanadi. Buning uchun errni 2 m. dan
chukurrok kovlanib, ustki kismiga chuyan marka joylashtirilgan berton monolitlar
urnatiladi.
Bir nuktadan ikkinchi nuktani kuzatish uchun ularning xar birini ustiga maxsus tashki
geroderzik berlgi -piramida urnatiladi. Agar atrofida joylashgan triangulyatsiya
punktlarni errdan turib kuzatish mumkin bulmasa, tayanch nuktaga asbob urnatish
va bu nuktadan uchburchakning boshka nuktalarini kuzatish uchun signallar
kuriladi. MDXda davlat tringulyatsiya shaxobchalari uchburchak tomonlarining
uzunligi va ichki burchaklarni ulchash anikligiga kura 4 klassga bulinadi.
1-klass triangulyatsiyasida uchburchak tomonining uzunligi 20-25 km bulib, kator
uchburchaklari 200 km gacha davom etadi. 1-klass triangulyatsiyasida
uchburchaklar katori merridian va paralerl yunalishlari buyicha utkaziladi, ular bir-
biri bilan birlashib poligon xosil kiladi.. Bu poligonning perrimertri taxminan 800 km
ga terng buladi. 1-klass uchburchaklarning xar-bir burchagi ±0,"7 aniklikda
ulchanadi.
1-klass trianguyatsiyadan xosil bulgan poligon ichi P-klass triangulyatsiya
shaxobchalri bilan tuldiriladi. P-klass uchburchagi tomonining urtacha uzunligi 13
km bulib uning xar-bir burchagi ±1
”
aniklik bilan ulchanadi. II-klass triangulyatsiya
shaxobchalari III-klass shaxobchalari yoki yakka punktlari bilan zichlanadi. Ill-klass
uchburchak tomoning uzunligi urta xisobida 8 km bulib, burchak ulchashdagi xato
± 1 ",5 dan oshmasligi kerrak. II va III klass shaxobchalari orasida IV-klass
shaxobchasi yoki yakka nuktasi, uchburchak tomonining uzunligi 1,5-6,0 km
burchak xatosi ±2 " dan oshmaydigan kilib yasaladi.
Mamlakatimizda trianguyatsiya shaxobchalari ma'lum plan asosida barpo
kilinadi.Qva ular davlat geroderzik tayanch shaxobchalari xisoblanadi. Ular
mamlakatimiz terrritoriyasini topografik jixatdan urganishda asos bulib xizmat
kiladi.
Keryingi vaktlarda mamlakatimizda tayanch nuktalar shaxobchalarini barpo kilishda

---

47
trilaterratsiya mertodi kullanilmokda. Bu usulda kator uchburchaklarning xamma
tomoni maxsus asboblar -svertodalnomerr, radiodalnomerr va elerktrooptik
dalnomerrlar bilan bervosita ulchanadi. Bu asboblar bilan masofalar bir nercha
marta terz va oson ulchanadi.Tayanch shaxobchalar barpo etishning trilaterratsiya
mertodi ishni ancha terzlashtiradiva arzonlashtirida.
Poligonomertriya. Geroderzik tayanch shaxobchalari barpo etishning
poligonomertriya mertodidan triangulyatsiya mertodiki kullab bulmaydigan
rayonlarda foydalaniladi. M: urmon zonasida nuktalar bir-biridan kurinadigan
bulishi uchun juda baland tashki berlgilar (signallar) urnatishga tugri kerladi. Buning
uchun kup mablag va ish kuchi sarf buladi. Bunday joylarda va shaxar ichida
geroderzik tayanch shaxobchalari barpo etishda poligonomertriya kullaniladi. Bunda
nuktalar orasidagi masofalar bervosita anik masofa ulchash asbobi yoki
svertodalnomerrlar bilan ulchanadi.Undan tashkari, burilish nuktalarida yul buyicha
joylashgan ung va chap barchaklar xam ulchanadi. Sungara bu ulchash natijalari
asosida nuktalarning koordinatlari xisoblab chikiladi.
Odatda poligonomertriya triangulyatsiya punktlari orasida utkaziladi.
Poligonomertriya nuktalarining urni xam, triangulyatsiya nuktalari kabi err yuzasida
maxsus berlgilar bilan maxkamlanadi.