1. O`z betinshe jumıs

A`yyemgi Xorezm ma`mleketi: A`yyemgi Xorezm ma`mleketi degende, Qaraqalpaqstan Respublikasi’ aymag`i’nda, a`yyemgi da`wirlerde bir tutas aymaq ekenligin tu`sinemiz ha`m bul aymaqta ma`mleketshiliktin` payda boli’w tariyxi’ og`ada teren`de ekenliginin` gu`wasi’ bolami’z.
B.e.shekemgi 1-mi’n`i’nshi’ ji’lli’qti’n` basi’nda A`miwda`r`yani’n` on` ta`repinde Qaraqalpaq aymag`i’nda diyxanshi’li’q oazisleri payda boladi’. B.e.shekemgi VII-VI a`sirlerde A`miwda`r`yani’n` shep ta`repinde ha’m eski del`ta boylari’, Uzboy jag`alari’na sak qa`wimlerinin` aralasi’wi’ menen ha`m Ku`yiusay ma`deniyati’ payda boladi’.
B.e.shekemgi VII a`sir aqi’ri’ –VI a`sir basi’nda «Tazabag`jap» ma`deniyati’ da`stu`rlerin dawam etken A`mirabad ha`m Ku`yiusaylardi’n` o`z-ara aralasi’wi’nan bas qalasi’ Guzeli qi’r bolg`an ertedegi Xorezm ma`mleketine tiykar sali’nadi’. Bul ertedegi Xorezm ma`mleketi, A`miwda`r`yani’n` Sari’qami’s del`ta jag`alari’nda, b.e.shekemgi VII-VI a`sirlerde Xorezmliler menen ko`shpeli sharwa sak qa`wimlerdin` birlespesinen payda bolg`an ertedegi ma`mleket edi. Bul ertedegi qubla ma`mlekettin` payda boli’wi’na Baktriya, Sogd ha`m Margiana qa`wimlerinin` ma`deniy ta`siri tiyedi.
A`yyemgi Xorezmnin’ ati’ jazba biybaha derek bolg`an «Avesto» kitabinda «Xvarizm», a`yyemgi pars jazi’wlari’nda «Xvarizmiy», grek jazi’wshi’lari’ (Gekatay, Geradot, Ktesey) miynetlerinde «Xorasmiya» dep ataladi’.
Sak-massagetlerdin` ma`mleketshiligi: Qadimgi da`wirdegi jazba dereklerde (Assiriya, Avesto, Bexustan jazi’wlari’) Baktriya, Sogdiana menen Xorezmliklerdin` arg`i’ jag`i’nda «jeldey esip shawi’p ju`rgen atli’ ko`shpeli turlar», saklar jaylasqan ayti’ladi’. Parsi’ dereklerinde turlar- saklar dep ataladi’, al grek avtorlari’ni’n` miynetlerinde turlar –skifler dep atali’p, ko`shpeli sharwalardi’n` skifler ati’ ko`pshilik ilimiy a`debiyatlarda qabi’l etilgen.
Sak qa`wimlerdin` qoni’s basqan en` u`lken aymaqlari’ Jetisuw. Bul jerde tigraxawda saklar jaylasqan, ekinshi Aral jag`alawi’ menen A`miwda`r`ya ha`m Si’rda`r`ya del`ta boylari’nda massagetler ornalasqan. Tigraxawda esteliklerine Jetisuwdag`i’ Ili da`r`ya boylari’ndag`i’ I’si’q, Besshati’r ha`m Kegen qa`biristanlari’ jatadi’. B.e.shekemgi VII-VI a`sirlerde, Qubla Aral boyi’nda, Aral-Kaspiy arali’g`i’nda malika Tumaris basqarg`an, sak (massagetlerdin`) ma`mleketi du`ziledi. B.e.shekemgi VI a`sirdin` birinshi yari’mi’ndag`i’ bul ata –babalari’mi’z bolg`an sak-massagetler du`zgen a`skeriy demokratiyali’q konfederatsiya, qaraqalpaqlardi’n` en` a`yyemgi ha`m erte ma`mleketshiliginin` baslani’wi’ edi. Saklardi’n` oti’ri’qshi’ boli’p jasag`an ma`kan jaylari’ qalalari’ qorg`anlari’na Shirik-rabad, Jan`ada`r`ya ha`m Inkarda`r`ya boyi’ndag`i’ qoni’s ori’nlar, Si’rda`r`ya del`ta jag`asi’ndag`i’ Jetiasar ma`kanlari’ kiredi. Bul esteliklerdin` do`gereginen suwg`ari’w kanallari’ ha`m diyxanshi’li’q ati’z qaldi’qlari’ tabi’ladi’. Saklardi’n` turaq jaylardi’ sali’wda quri’li’s materiallardi’ paydalani’wda, gerbishten imarat sali’wda Xorezmlilerdin` ma`deniy ta`siri sezilse ha`m qural jaraqlardi’ islewde Xorezmlerge sak massagetlerdin` ma`deniy ta`siri bolg`an.