1. O`z betinshe jumıs

Bronza dawiri: Bronza a`siri b.e.shekemgi III mi’n`i’nshi’ ji’lli’qta baslanadi’. Bronza- bul mi’s penen jezdin` qosi’mtasi’. Bronza o`zinin` sapasi’ jag`i’nan mi’stan joqari’ turadi’. Mi’s jumsaq metall boli’p, onnan islengen qurallar onsha shi’damli’ bolmaydi’. Bronza mi’sqa qarag`anda qatti’ ha`m sapali’. Bronza a`sirinin` xojali’q tarawi’nda erisken u`lken jan`ali’qlari’nan biri, a`yyemgi diyxanshi’li’qti’n` ken` tarali’wi’ ha`m b.e. shekemgi II mi’n`i’nshi’ ji’llardi’n` 2-yari’mi’nda sharwashi’li’qti’n` diyxanshi’li’qtan aji’rali’wi’ boladi’.
Qaraqalpaqstan jerinde bronza da`wirinde eki arxeologiyali’q ma`deniyatti’ payda etken qa`wimler jasaydi’. Bular Suwjarg`an ha`m Tazabag`jap ma`deniyati’ boli’p esaplanadi’.
Temir dawiri: Orta Aziyada erte temir a`siri b.e.shekemgi IX a`sirde baslansada, xojali’qta temirden ken` paydalani’w b.e.shekemgi VIII-VII a`sirlerge tuwra keledi. B.e.shekemgi VII-VI a`sirden baslap, Qaraqalpaqstan aymag`i’nda temirdi xojali’qta paydalani’w ken` tarqaladi’. Temirden miynet qurallari’ (bel, ketpen, pi’shaq, oraq, qulp h.t.b.) qural jaraqlar (nayza, sari’ jay ushlari’, qi’li’sh, qanjar, atti’n` zan`gisi, suwli’g`i’) islenedi. Temirden xojali’qta paydalani’w na`tiyjesinde o`ndiris tarawlari’ ken`eydi. O`ndiriwshi ku`shler o`sedi. Erte temir da`wirinde A`miwda`r`yani’n` shep ta`repinde Gu`zeli qi’r ma`deniyati’, A`miwda`r`yani’n` buri’ng`i’ del`tasi’ Uzboy boylari’nda Ku`yusay ma`deniyati’ payda boladi’. Kanallar qazi’li’p, diyxanshi’li’qti’n` tarawi’ ken`eydi, diyxanshi’li’qti’n` o`nimi artadi’, mal sharwashi’li’q, o`nermentshilik ha`m bali’qshi’li’q rawajlanadi’.
Kelteminar ma`deniyati’: A`muda`ryani’n` eski deltasi’ boyi’nda, o`zlerine menshiklep o`zlestiriwshi tu`rdegi buri’ng`i’ ekonomika tiykari’nda qa`liplesken Kelteminar ma`deniyati’ birligindegi qa`wimler boli’p esaplanadi’. Kelteminar ma`deniyati’ni’n` u`lken esteliklerine Janbas-r, «S.P.Tolstov ma`kan» lari’ jatadi’.
Kelteminarlar ha`r tu`rli ko`rinistegi turao` jaylarda jasadi’. Solardan Janbas-r esteligi qazi’p izertlengende, maydani’ 308 kv. metrlik turaq jay qaldi’g`i’ izertlendi.
Kelteminar ma`deniyati’ tu`rlerine kiretug`i’n Zarafshan boylari’nda u`lken Tuzkan, Da`ryasay, bati’s Qazaqstannan Shatpakko`l, Kaynar, Ji’lan qala, Sari’qami’s estelikleri tabi’li’p, izertlendi. Kelteminarlardi’n` xojali’g`i’ni’n` tiykarg`i’ tarawi’ an`shi’li’q, bali’qshi’li’q, terimshilik bolg`an. Kelteminar ma`deniyati’ kelip shi’g`i’wi’ jag`i’nan Kaspiy mezolitine jaqi’n ha`m Jayi’q, bati’s Sibir qa`wimleri menen de baylani’sta bolg`an.