1. O‘simliklar oziqlanishi va o‘g‘itlar fani. Maqsad va vazifalari

51. Tuproq nordonligi va ishqoriyligi. Uning o‘simlik oziqlanishidagi ahamiyati.
Qaysi sharoitda ko‘rinishiga, o‘lchanishiga qarab tuproqlarda faol va potensial kislotaliklar farq qiladi. Tuproq eritmasidagi vodorod ioni (proton) faol kislotalikni vujudga keltiradi.
Bu kislotalik eritma xususiyatiga bog‘liq bo‘lib, tuproq bilan distillangan suvning o‘zaro ta’siri vaqtida o‘lchanadi. Bu nisbatan 1:2,5 bo‘lishi kerak. Tuproqni ham (pasta) holatiga keltirib yoki tabiiy namligida faol nordonlikni o‘lchov elektrodlar yoki kolorimetr bilan ham o‘lchash mumkin.
O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida suvli so‘rimda o‘lchangan pH asosan 6,9-7,2 atrofida bo‘ladi.
Potensial kislotalik deb, tuproqlarning tuzlar eritmasi bilan o‘zaro ta’siri vaqtida o‘zining kuchsiz kislota tariqasida namoyon qilish qobiliyatiga aytiladi. Potensial kislotalik tuproq qattiq fazasining xususiyati bilan belgilandi. Bunda ma’lum miqdordagi protonlar eritmaga o‘tib har xil tuzlar va o‘g‘itlar bilan o‘zaro ta’sirlanadi.
Tuzli surimlarning nordonlik xususiyati odatda eritma bilan qattiq jism yoki kolloid zarracha orasidagi almashinish natijasida eritmaga H⁺ ioni chiqishi hisobiga sodir bo‘ladi va bu jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin.

Shuni unutmaslik kerakki, bu jarayon to‘yinmagan tuproqlar uchun xosdir.
Tuproq bilan eritma o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning xarakteriga qarab potensial kislotalikni ikki shaklga ajratish mumkin.
1. Almashinuvchi kislotalilik tuproq bilan neytral tuzlarning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladi. Bunda neytral tuzlar kationi bilan TSK dagi vodorod yoki aluminiy ekvivalent miqdorda almashishi sodir bo‘ladi, ya’ni

hosil bo‘lgan HCl almashinuvchi kislota hisoblanadi. Bu kislotalikning tabiati tuproq va kolloidlarning xossalariga bog‘liq bo‘ladi. Bunda kislotalik darajasi eng avvalo TSK tarkibidagi H⁺ va Al⁺ miqdoriga bog‘liqdir. Bu elementlar esa to‘yinmagan tuproqlar uchun xarakterlidir.
Organik kolloid zarrachalarning kislotaligi undagi almashinuvchi vodorod miqdoriga bog‘liq. Bunda almashinuvchi vodorod manbayi rolini bevosita gumus kislotalari va ko‘mir kislotalari o‘taydi. TSK bilan bu kislotalarning o‘zaro ta’siri quyidagicha ifodalanadi:
I. 
II. 
Birinchi holatda hosil bo‘lgan tuz kaogulyatsiyaga uchrab cho‘kib qoladi, ikkinchi holatda esa ohak cho‘kib qoladi. Bu jarayonlar muhit sharoitiga qarab orqaga qaytishi ham mumkin.
2. Gidrolitik kislotalik tuproqqa, ya’ni TSK ga kuchli gidrolitik ishqoriy metall va kuchsiz kislota qoldig‘idan tuzilgan tuz ta’siri natijasida hosil bo‘ladi. Bunda TSK dagi H⁺ ioni to‘laroq siqib chiqariladi.
Gidrolitik kislotalikni aniqlash uchun odatda CH₃COONa ni pH-6,2 ligidan foydalaniladi. Sirka kislotasini natriyli tuzi bilan TSK ni o‘zaro ta’siri sodda bo‘lib, TSK tarkibida H⁺ yoki AI⁺³ bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi. Bu reaksiya quyidagicha tasvirlanadi.

Hosil bo‘lgan sirka kislotasini titrlash usuli bilan aniqlash mumkin bo‘lib, uning miqdori tuproqdagi gidrolitik kislotalikni belgilaydi.
Agar TSK tarkibida AI bo‘lsa, u holda hosil bo‘lgan (CН₃COO)₃AI tuzi tezda AI(OН)₃ va CH₃COOН ga parchalanadi, ya’ni gidrolizlanadi. Bizning fikrimizga ko‘ra, ana shu holat gidrolitik kislotalik bo‘ladi.
 reaksiyasi natijasidagi kislotalik esa almashinuvchi kislotalik hisoblanishi mumkin.


hosil bo‘ladi. CH₃COOH-gidrolitik kislotalikni ko‘rsatadi. Bunday deyilishiga sabab, hosil bo‘lgan (CH₃COO)₃Al suv ta’sirida gidrolizga uchraydi. Demak, hosil bo‘lgan kislota gidroliz natijasidir. Almashinuvchi kislotalikda ko‘rsatilgan  dagi kislotalik ham almashinuvchi kislotalik deb to‘g‘ri tushuntirilmagan bo‘lsa kerak, sabab gidroliz natijasida HCl hosil bo‘ladi.