1. Orta ásir lingvistikasi

1.Orta ásir lingvistikasi. Evropa tariyxı boyınsha orta ásirler dáwirin tiykarınan úsh dáwirge bóliwge boladı.

a) III-V á.á-Qullıq dúzimniń ıdırap, foedalizmniń dúzimniń ornay baslaw dáwiri;

b) VI-X á.á-feodalizmniń gúllengen dáwiri;

v) XI-XVI á.á-feodalizmniń ıdırap, kapitalizmniń payda bola baslaw dáwiri(qayta tuwılıw epoxa vozvrajdenie)

Orta ásirdiń ayırıqshalıǵı-dúnya júzlik dinlerdiń(budda, islam, xristian) payda bolıwı boldı. Ol dinlerdiń taralıwı menen,sol dinlerdi uslap turıwshı úrp-ádetler,sháriyat nızamları jazba túrde taraldı. Ol jazba til kieli til, payǵambarlar tili dep esaplandı. Jergilikli xalıqlar ol jazıwlardı duwa retinde yadlap, túsinbese ol qudayǵa qullıq etiwdiń bir usılı retinde aytıwǵa minnetli boldı.Bul til lingvistikada KANONLI (kitabiy)til dep sanaladı.Solay etip din taralǵan xalıqlardı óz ana tili bolǵan sóylew tili menen birge kanonlıq tildi de qollandı. Kanonlıq tildi haqqıyqat,birden-bir til dep qollandı da,al sóylew tilin-ana tilin bul dúnyalıq til,teris til dep sanaldı, Jazba til,ádebiy til dep sanalatuǵında sol kitabiy til boldı.

2. Arablarda jazıw IV ásirden baslanadı. Orta ásirde arablarda til biliminiń rawajlanǵan dáwiri xaliypat dáwirine tuwra keledi (VII-XIII á.á)

1) Sibaveyxi seslerdi jasalıw ornına qaray 16 toparǵa bóledi. Grammatika mánisinde, ásirese seslerdi shaqapqa bóliwde ol Aristotelge eliklegen. Arablar sóz shaqapların úshke bóledi: Atawısh, feyil, tirkewishler.

2)Arab til grammatikasın izertlewdiń dástúrin qáliplestiriwde Sibaveyxidiń 796-jılı jazǵan «Al kitab» miyneti sheshiwshi rol tutadı.

3) Arablar leksikografiya tarawında úlken tabısqa eristi. Al-Feruzabadiy 60 tomlıq sózlik dóretken.

Ilimniń tariyxında 1-ret arab lingvistleri hár túrli tillerdi salıstırıp, izertlew usılın qollanǵan. Usınday miynetlerdiń belgilisi «Devanu-luǵatit turk» («Túrkiy tilleriniń sózligi»). Túrkiy xalıqlarınan shıqqan, biraq Arabiyada bilim alǵanlıqtan arab ilimpazı dep sanalatuǵın Maxmud Qashqariy jazǵan. 1073-1074-jılı jazılǵan. Sol dáwirdegi túrkiy qáwimlerdiń til materialları salıstırılıp berilgen. Bul túrkiy tilleri jónindegi eń birinshi hám eń kólemli miynet. Sonday-aq lingvistika tariyxında hár túrli tiller faktlerin salıstırıp izertlegen 1-miynet boldı.

4.1) 1540-jılı J.Skaliger «Latın tiliniń tiykarları tuwralı»,

2) R.Stefanus 1553-jılı «Latın tili», «Grek tili»,

3) P.Alkalan «Arab tili grammatikası» (1505),

4) Rapxlip «Evrey til grammatikası» (1506-jılı)

5) XV-XVI ásirlerde ispan, koreyc, yapon, parsı, armiyan, venger, inglis, francuz tillerigrammatikaları shıǵarıldı.

5.XVII-XVIII ásir lingvistikasi

Bul dáwirde jańa úlgi menen jazılǵan grammatikalıq miynetler hár túrli ellerde payda bola basladı. 1562-jılı P.Rameniń «Francuz tili grammatikası» 1653-j. Uollistiń «Anglishan tili grammatikası» 1757-jılı. M.V.Lomomnosov-tıń «Rossiya grammatikası» jarıq kórdi. Bulardıń birazı latın tili grammatikasınıń úlgilerinen shıǵa almadı. Sóylew tili faktlerinen góre jazba til grammatiklerine suendi. Sonday-aq sózlikler de dóretildi.1612-jılı Italiyada, 1694-jılı francuzda 1726-39 jılları Rossiyada akademiyalıq túsindirme sózlikler dóretildi. Bul dáwirde dúnya tilleriniń materiallardı tiykarın da óz-ara salıstırıw, bul tilden ekinshi tili awdarıw keń en jaydı. usı baǵdarda sózlikler dóretildi. P.S.Tallas basqarıwı menen 1786-1791-jıllar arasında dúzildi. 272 tilden saylap alınǵan sózlerden quralǵan «Barlıq tillerdiń hám nareshielerdiń salıstırma sózligi» degen miynet shıǵarıldı. Hemec iimpazı I.X.Adepung hám I.S.Fatranıń 500 ge jaqın tillerdiń tańlamalı sózlerinen quralǵan 4 tomlıq sózlik shıqtı.