1. Organik moddalarni ajratish usullari

6.To’yingan uglevodorodlar

To’yingan asiklik uglevodorodlar – alkanlar (parafinlar) molekulalarida uglerod atomlari vodorodlar bilan to’la bog’langan bo’ladi. Ular o’zaro oddiy (sigma) bog’ bilan bog’langan.

Alkanlarning dastlabki vakillari tabiiy gaz tarkibida, keyingi vakillari (pentandan boshlab) neft tarkibida uchraydi. Ularni sintetik yullar bilan, masalan, o’z hosilalari spirtlar, kislotalar, galogen alkillarni gidrogenlab qaytarish yoki to’yinmagan uglevodorodlarni to’yintirish kabi reaksiyalar bilan olish mumkin.

To’yingan uglevodorodlar reaksiyaga qiyin kirishadi – ularni parafinlar deyilishiga ham sabab shu. Ular birikish reaksiyalariga umuman kirishmaydi . qiyin oksidlanadi, nitrolash va sulfolash reaksiyalariga qiyin kirishadi.

Olinishi.

To’yingan uglevodorodlarni yodli hosilalarini vodorod yodid bilan qaytarib

ham olish mumkin:

R – J + HJ R – H + J2

To’yingan uglevodorodlarni organik karbon kislotalarning natriyli yoki

kaliyli tuzlarini o’yuvchi ishqorlar bilan qizdirish orqali ham olish mumkin (Kolbe

reakstiyasi):

R – CH2 – COONa + NaOH R – CH3 + Na2CO3

Bu reakstiya dekarboksillash reakstiyasi deyiladi.

To’yingan uglevodorodlarni laboratoriyada olishda nemis olimi Vyurst kashf

etgan usuli:

CH3 – J + 2Na + J – CH3 CH3 – CH3 + 2NaJ

Agar reakstiya uchun bir xil galoid alkil olinsa unda bitta uglevodorod

hosil bo’ladi:

R – J + 2Na + J – R R – R + 2NaJ

Agar reakstiya uchun har xil tuzilishga ega bo’lgan galoid alkillar olinsa,

uch xil uglevodorodlarning aralashmasi hosil bo’ladi, ya’ni:

R – R

R – J + 2Na + J – R’ R – R’ + 2NaJ

R’ – R’

Kumada kross-birikish reaksiyasi (1976 y):

L2Pd(0)

C2H5MgH+C4H9J C2H5 C4H9+MgH2

Negishining kross-birikish reaksiyasi (1976 y):

L2Pd(o)

C2H5J C3H7ZnJ C2H5 C3H7

Snille kross-birikish reaksiyasi (1978 y):

L2Pd(o)

C2H5J +(C3H7)4Sn C2H5 C3H7

Alkanlar fransuz kimyogari Adolf vyurs reaksiyasi bo’yicha :

CH3I+2Na+I-CH3 2NaI+CH3-CH3

Laboratoriyada metanni quyidagi usullar yordamida olinadi:

1) aluminiy karbidning suv bilan ta'sirlashishidan olinadi:

A14C3 12H20 4А1(ОН)3 3CH4

2) natriy asetatning natriy gidroksid bilan aralashmasini qizdirib olinadi:

CH3COONa NaOH CH4 Na2CO3

Alkanlarni natriy metali bilan va uglevodorodlar galogenli hosilalarining o’zaro ta'siridan ham olish mumkin (Vyurs reaksiyasi):

2CH3-CH2Br 2Na -» CH3CH2CH2CH3 2NaBr