1. Organik moddalar ishtirokida boradigan reaksiyalar. Birikish, Almashinish, Ajralish reaksiyalari. Oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari

Aim.uz

Organik birikmalarning reaksiyalari.
Reja:
1. Organik moddalar ishtirokida boradigan reaksiyalar.
2. Birikish , Almashinish, Ajralish reaksiyalari.
3. Oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari.

Organik moddalar ishtirokida boradigan reaksiyalar quyidagi turlarga bo`linadi.

Birikish reaksiyalari:Bu reaksiyalarda tarkibida qo`shbog` yoki uch bog`I bo`lgan moddalar ishtirok etadi.
CH₂ = CH₂ + H –H →CH₃ –CH₃
CH₂ = CH₂ + Cl-Cl →CH₂Cl – CH₂Cl
CH≡CH + H- OH →CH3 – COH
CH₂+ H- H →CH₃ -CH₂-CH₃
۸
CH2 CH₂
Birikish reaksiyalari bir xil molekulalar ishtirokida ham beradi , bunda yuqori molekulalar birikmalar hosil bo`ladi.
CH<sub>2</sub> = CH<sub>2</sub> + CH<sub>2</sub> =CH<sub>2</sub> + CH<sub>2</sub> = CH<sub>2</sub> → - CH<sub>2</sub> - CH<sub>2</sub> – CH<sub>2</sub> – CH<sub>2</sub> - CH<sub>2</sub> -
Almashinish reaksiyalari:Bu reaksiyalar uglevodorodlar va ularning turli hosilalari va funksional gruppalar saqlagan moddalar ishtirokida sodir bo`ladi.

H₃C – H + Cl – Cl →H₃C – Cl + HCl

C₆H6 + Br – Br →C₆H₅Br + HBr
2CH₃COOH + 2 Na →2CH₃COONa +H₂


Ajralish reaksiyalari.Bu reaksiyalar uglevodorod va ularning turli hosilalari va funksional gruppalar saqlagan moddalar ishtirokida sodir bo`ladi:
Cl – CH₂ – CH ₂– Cl + Zn →ZnCl₂ + CH₂ = CH₂ ( degalodenlanish)
H – CH₂ – CH₂ - OH →H ₂O + CH ₂=CH₂ (degidratlanish)
H – CH₂ – CH₂ – H →H₂ + CH ₂=CH₂ ( degidrogenlanish)
H – CH₂ – CH₂ – Cl →HCl + CH₂ =CH₂ ( degidrogalogenlanish)

Reaksiyalar ular natijasida hosil bo`ladigan moddalar turiga ko`ra ham xillarga bo`linadi Reaksiyalar moddalardagi kimyoviy bog`lanishning uzilish mexanizmiga ko`ra ham turlarga bo`linadi. Agar organik modda molekulasi tarkibidagi C-C , C+ C , C-H , C –X (X =F,Cl,Br, J ) bog`larini hosil qiluvchi elektron juftlari ajralish natijasida hosil bo`ladigan atomlar yoki qisimlar o`rtasida barobar taqsimlansa , gomolitik parchalanish deyiladi va radikallar hosil bo`ladi . Bunday reasiyalar radikal mexanizimli reaksiyalar deyiladi. Ko`pchilik ajralish , polimerlanish , birikish reaksiyalari radikal mexanizimli bo`ladi.

CH₃אּ H + Cl אּCl →H₃CCl + HCl
n CH₂ – CH₂ –→ CH₂ – CH₂ + CH₂ – CH₂ → - CH₂ – CH₂ – CH₂ – CH₂ –
Tarkibida juftlashmagan elektronni bo`lib , juda yuqori reaksion qobiliyatga ega bo`lgan , qisqa vaqt ichida mavjud bo`luvchi zarracha radikal deyiladi. Odatda radikallar H , Cl , CH<sub>3</sub> , C<sub>2</sub>H<sub>5</sub> yoki R holida belgilanadi.
Organik moddalar ishtirok etadigan reaks iyalar qatoriga oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari ham kiradi. Umuman organic moddalar tarkibidagi uglerod atomlarining oksidlanish darajalari C<sup>-4</sup> dan C<sup>+4</sup> gacha bo`lib bu uglerod atomlari oksidlovchilar ( asosan kislorod atomlari) ta`sirida oksidlanib , CO va CO<sub>2</sub> hosil qilsalar , vodorod atomlari suv hosil qiladi. Bu moddalarning bevosita kislorod ta`sirida bo`ladigan oksidlanish reaksiyasida katta issiqlik va yorug`lik energiyalarining chiqishi “ yonish reaksiyalari “ deyiladi.
CH₃ +5O₂ →3CO₂ + 4 H₂O
C₂O₅OH + 3O₂ →2 CO₂ + 3 H₂O

Shu bilan birgalikda “ sekinlik” va ohistalik bilan boradigan oksidlanish reaksiyalari ham boradigan oksidlanish reaksiyalari ham borki , ular natijasida organik moddalarning bit turdan boshqasiga o`tish kuzatiladi.

C₂H₅ OH + [ O] →CH₃ -CHO + H₂O
^{Etil spirit Sirka aldegidi}
_{+3 +3}
CH3 - CHO + [ O] →CH₃ COOH
^{Sirka aldegidi sirka kislotasi}
Qaytarilish reaksiyalarida molekula tarkibidagi uglerod tarkibidagi uglerod atomlarining oksidlanish darajasi kamayadi. Bu asosan vodorod atomlari birikish natijasida sodir bo`ladi. Bunday reaksiyalar tufayli aldegidlar , spirtlar to`yinmagan uglevodor odlar to`yingan uglevodorodlarga aylanadi.
C<sup>-2</sup> H<sub>2</sub><sup>+</sup> = C<sup>-2</sup> H<sub>2</sub> + H<sup>O</sup><sub>2</sub> →C<sup>+3</sup>H<sup>+</sup><sub>3</sub> – C<sup>+3</sup>H<sup>+</sup><sub>3</sub>
<sup>etilen etan</sup>
Tayanchso`z iboralar: kimyoviy reaksiya , orin olish , birikish , oksidlanish , qaytarilish
Topshiriqlar

1. 
   Organik moddalarning kimyoviy tuzilishini o’rganing.
   
2. 
   Izomeriya tushunchasini ta’riflang
   
3. 
   A. M. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi o’qing
   

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Z.Saidnosirova “Anorganik kimyo”
2. Raximov X.O. “Anorganik kimyo”
3. T.M. Mirkomilov “Umumiy kimyo”
4. G.P. Xomchеnko “Kimyodan masalalar”
5. O.S. Sodiqov. “Organik kimyo”

Aim.uz