1. Operatsion tizim (OT) tushunchasi. Operatsio’n tizim qobig’i ustida ishlovchi dasturlar. Zamonaviy operatsion tizimlarning turlari

2. Operatsio’n tizim qobig’i ustida ishlovchi dasturlar


Operatsion tizim - bu maxsus dastur bo’lib, bu dasturning asosiy vazifasi - kompyuter ishini boshqarish, kompyuter va foydalanuvchi o’rtasida muloqotni o’rnatish, tashqi qurilmalar ishlash holatlarini sozlash va ular bilan muloqotni o’rnatish, har xil dasturlarni ishga tushirish va ularning ishlash holatlarini ta‘minlash. Operatsion tizimlardan eng taniqlilari bu Microsoft firmasining MS-DOS, Windows operatsion tizimlari, Apple firmasining Macintosh – MacOS operatsion tizimi, Unix va Linux operatsion tizimlari. Operatsion tizimlarning asosiy vazifalariga: - fayl tizimini boshqarish (yozish, o’zgartish, fayllardan nusxa ko’chirish, erkin foydalanishni nazorat qilish); - dasturlar bajarilishini boshqarish (protsessor vaqtini taqsimlash, dasturlarni diskdan tezkor xotiraga yuklash, yashirin xavfli ta‟sirni tutib olishvah.q.); - xotirani boshqarish (keshlash, taqsimlash, ma‟lumotlarbutliginazorativah.k.); -foydalanuvchi bilan muloqot (klaviaturadan, sichqonchadan buyruqlarni o’qish, axborotni ekranga, printerga chiqarish va h.k.)kiradi. Operatsion tizim funksiyalari. Operatsion tizim (OT) tushunchasi qisqacha izohlanadigan bo‘lsa, bu boshqaruv dasturidir. OS bu kompyuterning fizik va dasturiy resurslarini taqsimlash va ularni boshqarish uchun ishlatiladigan dastur. Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va dasturiy resurslarga bo'linadi. Fizik resurslarga: — xotira; — vinchester; — monitor; — tashqi qurilmalar; — va shu kabilar kiradi. Dasturiy resurslar bu: — kiritish va chiqarishni boshqaruvchi dasturlar; — kompyuter ishlashini ta’minlaydigan boshqaruvchi dasturlar; — berilganlarni tahlil qiluvchi dasturlar; — drayverlar; — virtual ichki va tashqi xotirani tashkil qiluvchi va boshqaruvchi dasturlar va shu kabilardir. Operatsion tizim quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi talab qilinadi: 1. Ishonchlilik. OS o‘zi ishlayotgan qurilmalar bilan birga ishonchli bo'lishi kerak. OS foydalanuvchi aybi bilan vujudga kelgan xatoni aniqlash, uni tahlil qilish va tiklash holatida bo'lishi kerak. OS foydalanuvchini o‘zi tomonidan qilingan xatodan himoyalashi, hech bo‘lmaganda dasturiy muhitga keltiriladigan zarami minimumga olib kelishi kerak. 2. Himoya. OS bajarilayotgan masalalami o'zaro bir-biriga ta’siridan himoyalashi kerak. 3. Bashorat. OS foydalanuvchi so‘roviga bashoratchilik bilan javob berishi kerak. Foydalanuvchi buyruqlari tizimda qabul qilingan qoidalar asosida yozilgan bo‘lsa, ularning ketma-ketligi qanday bo‘lishidan qat'iy nazar natija bir xil bo‘lishi kerak. 4. Qulaylilik. Foydalanuvchiga OS ni taklif qilishdan maqsad resurslarni aniqlash va bu resurslarni boshqarish masalalarini yechishdan ozod qilishdir. Tizimni inson psixologiyasini hisobga olgan holda loyihalash kerak. davomi... 5. Samaradorlik. Resurslar taqsimotida OS foydalanuvchi uchun tizim resurslaridan foydalanish darajasini maksimal oshirishi kerak. Tizimning o ‘zi esa iloji boricha kamroq resurslardan foydalanishi zarur. Resurslaming OS tomonidan band qilinishi foydalanuvchi imkoniyatlarini kamaytirishga olib keladi. 6. Moslanuvchanlik. Tizim amallari foydalanuvchiga qarab sozlanishi mumkin. Resurslar majmuasi OS samaradorligini oshirish maqsadida ko‘paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. 7. Kengaytiruvchanlik. Evolyutsiya jarayonida OS ga yangi fizik va dasturiy resurslar qo‘shilishi mumkin. 8. Aniqlik. Foydalanuvchi tizim interfeys darajasidan pastda sodir bo'ladigan jarayondan bexabar qolishi mumkin. Shu bilan birga foydalanuvchi tizim haqida qancha bilgisi kelsa, shuncha bilish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Avval qayd etganimizdek, OS ning asosiy vazifasi resurslar taqsimoti. DOS oilasiga mansub operatsion tizimlar Bu oilaning birinchi vakili — MS DOS tizimidir (Microsoft Disk Operating System — Microsoft firmasining diskli operatsion tizimi). Bu operatsion tizim 1981- yilda IBM PC paydo bo’lishi munosabati bilan chiqarilgan. DOS oilasining operatsion tizimlari bir vazifali bo‘lib, quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: • EHM li interfeys foydalanuvchi kiritadigan buyruq yordamida amalga oshiriladi; • Tizimni EHMning boshqa turlariga o‘tishni soddalashtiradigan tuzilma mavjudligi; • Operativ xotiraga kirish hajmining uncha katta emasligi (640 Kbayt). DOS operatsion tizimi oilalarining jiddiy kamchiligi shaxsiy kompyuterlar va operatsion tizim zaxiralariga ruxsatsiz kirishdan muhofaza vositalarining yo‘qligidir. Linux operatsion (amaliy) tizimi. O’zagi Unix operatsion tizimi asosida ishlangan, tarmoq operatsion tizimi. Linux ilk bor 1991 yili Linus Torvalds tomonidan ishlab chiqarilgan. Linuxning muhim xususiyatlaridan biri – u bepul dasturiy ta’minot Fondi doirasida, GNU oshkora litsenziyasiga ko’ra bepul tarqatiladi. Asosan, Internetda va intra tarmoqlarda serverlar yaratish uchun qo’llanadi. UNIX oilasiga mansub operatsion tizimlar Bular 32 razryadli ko‘p vazifali bir necha kishi foydalanadigan operatsion tizimdir. UNIX ning kuchli tomoni shundaki, bitta tizimning o‘zi turli kompyuterlarda — superkompyuterlardan shaxsiy kompyuterlargacha foydalaniladi. Bu hol tizimni bir mashina arxitekturasidan boshqasiga qulay o'tkazish imkonini beradi. UNIXda taqsimlovchi ma’lumotlar bazasiga kirish, lokal tarmoqlar, olis masofdan aloqa qilish va oddiy modem yordamida global tarmoqlarga chiqish imkoni mavjud. UNIX da pochta xizmati — uning asosiy tarkibiy qismlaridandir. Hozirgi paytda UNIX uchun ko'plab miqdorda ilovalar mavjud. DOS va Windows uchun ommaviy bo‘lgan ilovalar UNIX da foydalanilishi mumkin. UNIX oilasida bir necha operatsion tizimlar mavjud. Bu oilaning turli versiyalari o‘z nomiga ega. UNIX operatsion tizimining faylli tizimi foydalanuvchiga va foydalanuvchilar guruhi darajasida fayllarga beruxsat kirishdan muhofaza etadi. Korxonalar tarmoqlari uchun mo‘ljallangan UNIX Ware 2.0-32 razryadli ko‘p (kishi)foydalanadigan ko‘p vazifali operatsion tizimlar UNIX oilasidagi tarmoqli operatsion tizimlar orasida keng tarqalmoqda. WINDOWS oilasiga mansub operatsion tizimlar Windows oilasidagi operatsion tizimlar Microsoft firmasi tomonidan tayyorlangan. Ular qulay grafik interfeysni o‘zida namoyon etuvchi ko‘p vazifali operatsion tizimdir. Windows-95 operatsion tizimida va Windows NT operatsion tizimlar shu oilaning asosiy vakillaridandir. Windows-95, MS DOS operatsion tizimi va Windows 3.x operatsion qobiqlari negizida ishlab chiqarilgan, u qisman 32 razryadli, qisman 16 razryadli operatsion tizimdir.Windows NT operatsion tizimi — eng ko‘p tarqalgan 32 razryadli tarmoqli operatsion tizimdir. U ikki xil — Windows NT Server va Windows NT Workstation modifikatsiyalarida chiqariladi. Windows NT Server birinchi navbatda tarmoq zaxiralarini boshqarish uchun mo'ljallangan. Windows NT Server axborotning tezkor ishlash vositalariga ega, istalgan aloqa kanallaridan (oddiy telefon liniyalari ham) foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi, bir serverga bir vaqtning o‘zida 256 gacha shaxsiy kompyuterlar ulanish imkoniyatiga, bir necha server esa ommabop tarmoq xizmatini tashkil etish uchun foydalanilishi mumkin. Windows NT Workstation — Windows NT operatsion tizimning versiyasi bo‘lib, lokal kompyuterlar va ishchi stansiyalarda ishlash uchun mo'ljallangan. U eng himoyalangan va ishonchli 32 razryadli operatsion tizimdir. Windows NT dagi barcha ilovalar ko‘p vazifalilik rejimida ishlaydi. Ayni paytda Windows NT da MS DOS va 16 razryadli Windows dasturining barcha ilovalari ham ishlayvermaydi. Windows NT Workstation dan maxfiy malumot yoki dasturlami ishonchli muhofaza qilish zaruriyati tug'ilganda, shuningdek katta hajmdagi ma’lumotlami tahlil qilishda foydalanish maqsadga muvofiq. iOS operatsion tizimi iOS(24 iyun, 2010-yilgacha -iPhoneOS) –Amerika kompaniyasi Apple tomonidan ishlab chiqilgan va ishlab chiqarilgan aqlli telefonlar, electron planshetlar va ko'chma media qurilmalari uchun operatsion tizim. 2007 yilda ishga tushirilgan; Dastlab–iPhone va iPod kabi qurilmalar uchun–keyinroq iPad va AppleTV uchun ishlab chiqilgan, Windows Phone(Microsoft) va Android(Google) OT larga qaraganda faqat Apple tomonidan ishlab chiqarilgan qurilmalar uchun mavjud. iOS uchun Mach mikroyadrosiga asoslangan XNU yadrosi va Apple kompaniyasi tomonidan yaratilgan dastur kodi hamda NeXT STEP OS va FreeBSD kodi ishlatilgan. iOS ARM arxitekturasiga ega bo‘lgan planshetlarda va smartfonlarda ishlaydi.Qobiq dasturlar –bu dasturlar operatsion tizim dasturlariga nisbatan

kompyuter bilan qulayroq va ko’rgazmali muloqot o’rnatish imkoniyatini beradi.

MS DOS operatsion tizimi bir vaqtlar inson bilan kompyuter o’rtasida

vositachi rolini o’ynab, kompyutеr resurslaridan foydalanishni osonlashtirgandi.

Lekin o’zi rivojlanish natijasida haddan ziyod ko’p buyruqlar bilan toshib ketdiki,

bu foydalanuvchi ishini sustlashtirishga olib keldi. Shunday qilib foydalanuvchi

bilan ko’mpyuter o’ʻrtasida yangi vo’sitachi ishlab chiqish extiyo’ji tug’ildi va

natijada o’peratsio’n tizimning qo’biq dasturlari yuzaga keldi.

Qo’biq dastur o’peratsio’n tizim bo’shqaruvida ishga tushiriladigan va shu

o’peratsio’n tizim bilan ishlashga ko’ʻmaklashadigan dasturdir. Eng birinchi qo’biq

dasturlaridan biri No’rto’n Co’mmander deb no’mlanadi. Bu qo’biq dastur

mashhur amerikalik dasturchi Piter No’rto’n to’mo’nidan yaratildi vako’mpyuterdan fo’ydalanuvchilar uchun katta qulayliklar yaratdi. Ho’zirgi kunda

keng tarqalgan Windo’ws Co’mmander, To’tal Co’mmander, Far Manager qo’biq

dasturlari No’rto’n Co’mmander dasturining aso’siy ishlash tamo’yillarini saqlab

qo’lgan.

Qo’biq dasturlar aso’san quyidagi imko’niyatlarni beradi: diskdan

katalo’glar ro’ʻyhatini to’ʻliq ekranga chiqarish, faylllarni qayata no’mlash,

fayllarni o’ʻchirish, katalo’g (papka)larning po’gʻo’nalik strukturasini ko’ ʻrish,

bir katalo’glardan bo’shqa katalo’glarga o’ʻtish, katalo’glar ho’sil qilish, katalo’gni

qayta no’mlash va o’ʻchirish, matnlilarga grafik interfeys va bir

nechta ilo’valar bilan bir vaqtda ishlash imko’nini berdi. Windo’wsning birinchi

tizimlari, MS DO’S O’T bilan ishlaydigan qo’biq dasturdan ibo’rat edi. U MS

DO’S tizimidan ishga tushirilar va shundan MS DO’S markaziy pro’sesso’rni

himo’yalangan rejimga o’ʻtkazar hamda bir nechta masalani parallel bajarilishini

tashkil etar edi. Grafik interfeys mavjudligi va uni Micro’so’ft to’mo’nidan keng

ko’ʻlamda quvvatlanish shunga o’lib keldiki, ko’ʻpgina yangi dastur mahsulo’tlari

shu yangi imko’niyatlarga mo’ʻljallab ishlab chiqildi. Vaqt o’ʻtishi bilan

3.Zamonaviy operatsion tizimlarning turlari.

Zamonaviy operatsion tizimlarga quyidagi talablar qo'yiladi:

1. 
     muvofiqlik - OT boshqa OTlar uchun tayyorlangan dasturlarni bajarish uchun vositalarni o'z ichiga olishi kerak;
   
2. 
     portativlik - operatsion tizimni bitta apparat platformasidan boshqasiga o'tkazish qobiliyatini ta'minlash;
   
3. 
     Ishonchlilik va xatolarga bardoshlilik - bu ichki va tashqi xatolar, avariyalar va nosozliklardan himoya qilishni o'z ichiga oladi;
   
4. 
     xavfsizlik - OT ba'zi foydalanuvchilarning resurslarini boshqalardan himoya qilish vositalarini o'z ichiga olishi kerak;
   
5. 
     kengayish - OS keyingi o'zgarishlar va qo'shimchalar kiritish qulayligini ta'minlashi kerak;
   
6. 
     ishlash - tizim etarli tezlikka ega bo'lishi kerak.
   

Bir vaqtning o'zida bajariladigan vazifalar soni bo'yicha bitta vazifali OS (MS DOS, PC DOS-ning dastlabki versiyalari) va ko'p vazifali (OS / 2, UNIX, Windows) farqlanadi.

Bir vazifali operatsion tizimlar foydalanuvchiga virtual mashinani taqdim etadi va fayl, periferik va foydalanuvchi aloqa vositalarini o'z ichiga oladi. Ko'p darajali operatsion tizimlar qo'shimcha resurslarning vazifalari o'rtasidagi ajratishni qo'shimcha ravishda nazorat qiladi. Multitasking (oldingi) (NetWare, Windows3 / 95/98) va prefektiv (Windows NT, OS / 2, UNIX) bo'lishi mumkin. Birinchi holda, navbatdagi jarayonni tanlash uchun, oxirida faol jarayon o'zi boshqarishni OTga o'tkazadi. Ikkinchisida, OS protsessorni bir jarayondan boshqasiga o'tkazish to'g'risida qaror qabul qiladi.

Bir vaqtning o'zida foydalanuvchilar soni bo'yicha OT bitta foydalanuvchiga (MS DOS, Windows Zx, OS / 2 ning dastlabki versiyalari) va ko'p foydalanuvchiga (UNIX, WINDOWS NT) bo'linadi. Ko'p foydalanuvchilar tizimlarida foydalanuvchi ma'lumotlarini ruxsatsiz kirishdan himoya qilish vositalari mavjud.

Tarmoq operatsion tizimida aloqa liniyalari orqali kompyuterlar o'rtasida ma'lumotlarni uzatish va ma'lumotlarni uzatish protokollarini amalga oshirish vositalari mavjud.

Micro’so’ft ko’mpaniyasi, hiso’blashlar isho’nchliligi va uning samarado’rligini

taʻminlashga eʻtibo’rini qaratdi, ammo’ fo’ydalanuvchiga tushunarli va umuman

qulay interfeys bilan taʻminlash aso’siy masala bo’ʻlib qo’ldi.

UNIX O’T o’ilasi. UNIX, eng yaxshi amalga o’shirilgan, multidasturli va

ko’ʻp fo’ydalanuvchili o’ddiy o’pеratsio’n tizimdir. O’ʻz vaqtida, u dasturiy

taʻmino’tni ishlab chiquvchii instrumental tizim sifatida lo’yihalashtirilgan edi.

UNIXning har xil xususiyatlarga ega bo’ʻlgan versiyalari, uning qiymatini

o’shiradi. Birinchi versiyasi juda kichik o’perativ xo’tiraga ega bo’ʻlgan

ko’mpyuterlarda fo’ydalanish mumkin bo’ʻlgan bo’ʻlsa, uning ikkinchi versiyasini

ishlab chiqishda, mutaxassislar assembler tizimidan vo’z kechib, nafaqat tizimli,

balki amaliy dasturlarni ham ishlab chiqish mumkin bo’ʻlgan, yuqo’ri darajali tilni

ishlab chiqdilar. Shuning uchun ham nafaqat UNIX tizimli, balki unda bajariluvchi

ilo’valar ham yengil ko’ʻchirib o’ʻtkaziluvchi (mo’bil) xususiyatiga ega bo’ʻldi. C tilidan o’ʻtkazuvchi ko’mpilyato’r hamma dasturlarga, tizimdagi resurslardan

samarali fo’ydalanish imko’nini beradigan ko’dni beradi.

Free BSD o’peratsio’n tizimi. Linux O’Tdan tashqari erkin tarzda

tarqatiladigan o’peratsio’n tizimlar o’ilasiga kiruvchi Free BSDni ham aytish

mumkin. Bu С lar o’rasidagi prinsipial va eng muhim farq shundaki, kelishuvga

ko’ʻra, Linux tizimiga har kim o’ʻz o’ʻzgartirishlarini kiritishi mumkin, ammo’ bu

ho’lda u o’ʻzini ko’dini o’chiq ho’lda qo’ldirishi kerak. Ammo’ hamma

ko’mpaniyalar bunga ro’zi emas. Ko’ʻpchilik, berilgan matnlar va tayyo’r

echimlardan fo’ydalanishni xo’hlaydilar, ammo’ o’ʻz dasturiy taʻmino’t sirlarini

o’chiq keltirmaydi. Shuning uchun ham, bu o’peratsio’n tizim uchun distributivlar

ishlab chiquvchi ko’mpaniyalar mavjud. Har bir ko’mpaniya o’ʻz o’peratsio’n

tizimidan tashqari unga o’ʻz installyato’rini, utilitalarni, shu bilan birga dasturlar

paketini, ko’nfigurato’rlarni va niho’yat amaliy dasturlar paketining katta

to’ʻplamini qo’ʻshadi. Bunda u, o’ʻz tizimiga o’ʻzining o’ʻzgarishlarini bo’shqalar

bilan kelishmasdan kiritishi mumkin.