1 nvp 11 sing Uzbek tili

5-rasm.
TMU-28/V rusumli to‘kadigan aviatsion asbob.
6-rasm.
115 mm li kimyoviy artilleriya snaryadlari: 
1
,
8
— portlagichlar; 
2
— porox zaryadi;
3
— diafragma; 
4
— teshilgan nay; 
5
— zaharlovchi moddalar shashkasi; 
6
,
9 — 
korpus;
7
— snaryadning ostki qismi; 
10
— zaharlovchi modda; 
11 — 
portlatuvchi zaryad
ustki stakani; 
12 —
portlovchi zaryad.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

---

29
Bundan tashqari, 106,7 mm li minomyotlarga mo‘ljallangan kimyoviy
minalar ishlab chiqarilgan bo‘lib, ularning uzoqqa otish masofasi 5,5 km.
Kimyoviy fugaslar
dushmanning tirik kuchlarini, maydon hamda yo‘llarni
zararlash uchun qo‘llaniladi. Chet davlatlar armiyalarida hozirgi vaqtda
M-1, M-23, ABC-M23 rusumli fugaslar saqlanib kelinmoqda. Ushbu
fugaslar V gazlari, zarin va boshqa turdagi zaharlovchi moddalar bilan
to‘ldirilgan bo‘ladi. Portlatilgan vaqtda 12,5 m
2
va undan katta maydonni
zararlaydi (7-rasm).
Zaharlovchi moddalarning zarar yetkazishiga ob-havo va joyning ta’siri,
organizmga tushish yo‘llari va zaharlanishning oldini olish.
Havo va yerdagi
zaharlovchi moddalarning zarar yetkazishiga 
ob-havo
,
tuproqning holati va
yerning past-balandligi 
katta ta’sir qiladi. Havo va tuproqning harorati yerda
zaharlovchi moddalarning saqlanish muddatiga ta’sir etadi. Past haroratda
(qishda) iðrit juda sekin bug‘lanib, ko‘klamgacha tuproqda saqlanishi
mumkin. Yozda esa iðrit bir necha o‘n marta tezroq bug‘lanadi va tuproqda
faqat bir necha soat, O‘rta Osiyo hududi sharoitida esa yanada kamroq
saqlanadi.
Havo ochilib, oftob charaqlab turgan kunlarda zaharlovchi moddalar yerdan
qizib yuqoriga ko‘tariladi va tez yoyilib ketadi. Tunda havo aralashmaydi, bu
esa dushmanning noturg‘un zaharli moddalarni ishlatishiga qulay sharoit
tug‘diradi. Zaharlangan havo kechasi juda sekin tarqaladi, soylarda, shamol
tegmaydigan joylarda, xandaqlarda, transheyalarda uzoq turib qolishi mumkin.
Shamol esishi havodagi zaharlovchi modda konsentratsiyasini ancha kamaytiradi,
qattiq shamolda esa yerdagi zaharlovchi moddaning bug‘lanishi kuchayadi va
shu tariqa tuproqdagi zaharlovchi modda tezroq bug‘lanadi.
Joylarning xususiyati, o‘simliklari ham zaharlovchi moddalarning konsentra-
tsiyasiga ta’sir etadi.
7-rasm.
Kimyoviy fugaslar: 
a
— M-1 rusumli fugas;
b
— M-23 rusumli fugas.
a
b

---

30
Zaharlovchi moddalar ishlatilgan joyda aholining 10—30 % va undan
ko‘prog‘i zaharlanishi kuzatiladi. Zaharlovchi modda bulutlari tarqalgan joylarda
bu ko‘rsatkich 8—12 % ni tashkil qiladi.
Zaharlovchi moddalarning organizmga tushish yo‘llari.
Zaharlovchi moddalar
organizmga turli yo‘llar bilan — nafas yo‘llari, me’da-ichak, teri, shilliq pardalar
hamda jarohatlardan o‘tishi mumkin.
Zaharlovchi moddalar qo‘llash usuliga, ularning fizik va kimyoviy, toksiko-
logik xossalariga qarab ta’sir qiladi. Bu moddalarning ayrimlari nafas yo‘llari
orqali tushsa, ba’zilari boshqa yo‘llar bilan organizmga tushadi.
Zaharlovchi moddalar ko‘pincha bug‘ va aerozol holida nafas yo‘llariga
tushadi. Havo yo‘llariga tushgan zaharlovchi modda shilliq pardalarda to‘xtab
qolishi natijasida qisman o‘pka alveolalari orqali qonga so‘riladi. Agar o‘pka
alveolalari yoyib qo‘yilsa, zaharlovchi moddalar 90—100 m
2
yuzaga tarqaladi,
shuning uchun ular nafas orqali zaharlanish klinikasida birinchi o‘rinni egallaydi,
ya’ni zaharlanish klinikasi tezda rivojlanadi.
Zaharlovchi moddalar bilan nafas yo‘llari orqali zaharlanish