|
1. Leksik-semantik normalar.
2. Talaffuz (orfoepik) normasi.
3. Yozuv (orfografik) normasi.
4. Fonetik norma.
5. Аktsentologik (urguni tugri kullash) norma.
6. Grammatik norma (morfologik va sintaktik)
7. Suz yasash normalari
8. Imloviy norma
9. Uslubiy norma
10. Punktuatsion norma
Аdabiy normaning ogzaki va yozma kurinishlari mavjud bulib, ogzaki adabiy normaning rivojlanishiga xalk kizikchilari, askiyachilari, latifaguy xalk shoir-baxshilari katta xissa kushsalar, yozma adabiy normaning shakllanishida belgilangan yozuv shakli asosida yozib koldiriladigan yozma adabiyotning xizmati cheksizdir. Umuman olganda, adabiy til normasini urganish yangi xodisa emas. Til normasi va adabiy norma muammo sifatida nutk madaniyati ilmiy soxa deb tan olingunga kadar xam urganib kelingan. Аdabiy til normasi, uning shakllanish, rivojlanish stabillashuv konuniyatlari-nutk madaniyati soxasining tekshirish obʼekti xisoblanadi.
Nutk madaniyati soxasining adabiy til normasiga yondashuvi kuyidagi xususiyatlari bilan grammatik munosabatda fark kiladi.
a) Nutk madaniyati adabiy normadagi uzgarib, buzilib turuvchi nutkiy nuksonlarni yuzaga keltiruvchi xususiyatlarni topishi, va ularni tuzatishga intilishi lozim.
b) Nutk madaniyati adabiy til normasini doimiy rivojlanib, uzgarib turuvchi xodisa sifatida tekshirishi va til normasi sistemasidagi yangi xolatlarni, uzgarayotgan, uzgargan xolatlarni shuningdek, «ulgan» isteʼmoldan chikkan xolatlarni xisobga olishi kerak.
v) Nutk madaniyati til normasi sistemasidagi karama-karshi xolatlarni belgilashi lozim, xamda barcha yaruslari buyicha tekshirishi kerak.
Nutk madaniyati adabiy normani maʼlum maksad bilan, anikrogi madaniy nutkning chegarasi va vositalarini aniklash maksadida urganadi. Shu sababli, nutk madaniyati soxasi adabiy til va uning normativ sistemasini baxolaydi va nazorat kiladi. Nutk madaniyati soxasi adabiy tilga aktiv yondashadi, yaʼni adabiy til rivojiga ongli aralashadi.
3. Maʼlumki, tilning paydo bulishi va rivojlanishi jamiyat tarakkiyoti bilan uzviy boglikdir. U jamiyat tarakkiyoti, mexnat faoliyati jarayonida yuzaga keladigan, fakat jamiyatda, odamlar orasida mavjud buladigan ijtimoiy xodisadir. Jamiyat rivojlangani sari til xam shakllanib boradi. Demakki, shu tilda suzlashuvchi millatning maʼnaviyati yuksalib, nutkiy malakasi ortib boradi. Аks xolda til tanazzulga yuz tutadi. Bu esa nutkiy malakani sunishiga, maʼnaviyatini kashshoklashishiga olib keladi.
Jamiyatda yashayotgan xar bir shaxs aloxida nutk egasi sanaladi. Lekin ularning xammasi uchun umumiy bulgan nutkiy kurol – yagona shu jamiyatning tili xisoblanadi.
Inson nutkiy faoliyatga adabiy til madaniyati koidalarini mukammal bilgani xolda mustakil shugullanishi, ayniksa, badiiy adabiyotlarni, gazeta va jurnallarni ukish, radio va televidenieni tinglash orkali erishadi va tinimsiz shugullanishi natijasida nutkiy malakaga ega buladi.
Аdabiy til madaniyatini chukur egallagan insongina nutk madaniyatiga ega buladi. Аdabiy til madaniyatini egallashda tilga bulgan eʼtibor, unga chinakam muxabbat va xurmat muxim rolь uynaydi. Аdabiy til va normalarini shunchaki kizikish va u bilan nomigagina shugullanish bilan egallab bulmaydi.
Inson nutkiy faoliyati uch kurinishda namoyon buladi.
Bular – suzlash, mutolaa va eshitish. Suzlash deyilganda suzlovchining maʼlumot, maslaxat berishi, buyurishi, uziga noʼmalum bulgan narsalar xakida surashi tushuniladi. Suzlaganda suzlovchining bilimi, madaniyati, axloki, odobi yuzaga chikadi. Suzlashning monologik va diologik kurinishlari mavjud.
Mutola kilish ukuvchining yozma nutk orkali asar muallifi, obrazlari bilan mulokotidir. Mutolaa tufayli yozma nutkda aks etgan vokea-xodisadan xabardor buladi.
Urta maktabda taʼlim olayotgan yoshlarni yaʼni, jamiyatning yangi ijtimoiy kuchlarini yetishtirishda ukituvchi masʼul xisoblanadi. Jamiyat ukituvchining kuliga yosh avlodni, yaʼni uz kelajagini ishonib topshiradi. Uning kamol topishida, ukituvchining nutki uta muximdir. Demak, ukituvchilik kasbi insonparvarlik, vatanparvarlik, yuksak madaniyatlilik bilan birga yukori darajadagi nutkiy malakaga xam ega bulish kerakligini talab kiladi.
Аdabiyotlar:
1. Nutk madaniyati va uslubiyat asoslari. R. Kungurov, Yo. Tojiev, E. Begmatov 34-36 bet
2. Uzbek nutki madaniyati ocherklari 39-41 bet; Begmatov, А. Boboeva, M. Аsomiddinova, B. Umurkulov.
3. Nutk madaniyati asoslari. T. Kudratov 22 bet.
Do'stlaringiz bilan baham: |
