1. Nodir Muhammad shaxsiyatiga nazar Nodir Muhammad va Imom Quli munosabatlari

Reja:

1. Nodir Muhammad shaxsiyatiga nazar

2. Nodir Muhammad va Imom Quli munosabatlari

3. Nodir Muhammadning hukmdorlik yillari

Tarixchilar tomonidan kamdan-kam hollarda biron kishi Nodir Muhammad kabi xor, ochko'z, qo'rqoq va noshukur sifatida tasvirlangan umumiy hukmga duchor bo'lgan. U tarixchilar tomonidan o'zining yagona akasi Imom Qulini taxtdan haydashga urinib ko'rgan, keyin Makkaga jo'nab ketgach, mol-mulkini tortib olishga va nihoyat uni o'ldirmoqchi bo'lganlikda ayblangan. Uning Abbos I va Boburiylarga nisbatan xatti-harakatlari favqulodda qo'rqoqlik deb nomlangan va unga yordam bergan va uning farovonligi uchun katta yordam ko'rsatgan Abbos IIga nisbatan noshukurligi va odobsizligi uchun uni qoralashadi. Ko'rinib turibdiki, bu da'volarning aksariyati o'sha davrdagi boburiy va eronlik yozuvchilarning o'zlarining suverenitetlarini maqtash va boshqalarni obro'sizlantirish odatiga ega bo'lgan dushmanlik bayonotlariga asoslangan. Uzbek va rus manbalarida topilgan ma'lumotlarning tahlili ushbu holatlar to'liq bo'lmagan, unga nisbatan adolatsiz hukm va ko'pincha yolg'on ekanligini ko'rsatadi.

Nodir Muhammad Mashhaddan kelib chiqqan shia ayoli Shahrinabonuning va Movoraunnahrdan bo'lgan o'zbek shahzodasi Din Muhammadning o'g'li bo'lib, uning otasi va bobosi 1556 yilda Astraxan shahri ruslar tomonidan bosib olinganidan keyin Astraxanni tark etib Buxoroga kelishgan edi. Din Muhammadning onasi mashhur shayboniylar hukmdori Abdullaxon II (1583-1598) ning singlisi edi. XVI asr boshlarida Muhammad Shayboniy tomonidan tashkil etilgan xonlik Amudaryo va Sirdaryo o'rtasidagi hududlarni, Farg'ona, Sirdaryoning o'ng qirg'og'idagi hududlarni, Toshkent va Turkiston va Amudaryoning chap sohilidagi Balx viloyatini qamrab olardi. Bunga Abdullaxon II Badaxshon, Xuroson va Xorazmni qo'shgan edi, ularning oxirgi ikkitasi uning o'limidan so'ng qo'ldan boy berilgan. Nodir Muhammadning otasi Abdullaxonning harbiy yurishlarida qatnashgan xususan, Xuroson, Siyestan va Hindu Kushda jasorat ko'rsatgan, va amakisining roziligini olgan. Amakisi vafot etganidan keyin unga hokimiyatni boshqarish taklif qilindi, biroq bir necha oy o'tgach Eron hukmdori Abbos Iga qarshi jangda vafot etdi. Otasining vafotida Nodir Muhammad 6 yoshda bo'lgan, uning akasi Imam Quli esa 8 yoshda bo'lgan. Ular onasi bilan birgalikda Movoraunnharga qochib kelishdi. Urush Vaqtida bolalarni eshakka ortilgan savatlarga yashirishgan, ammo Eron askarlari tomonidan otilgan o’qlardan biri Nodir Muhammadning oyog’iga tekkan uni oqsoq qilib qo’ygan.

Bolalar avval Maymana va Faryobda bobosi Yor Muhammadxon bilan, keyin Samarqandda amakisi Boqi Muhammad bilan, keyinchalik Qarshi va Balxda yashadilar. Boqi Muhammad aka-ukalarga nisbatan yaxshi munosabatda bo'ldi ammo keyinchalik 1605 yil Boqi Muhammadning o'rniga taxtga o'tirgan tog'asi Vali Muhammad bilan munosabatlarda qiyinchiliklar paydo bo'ldi. Dastlab Vali Muhamad ularga muhim ahamiyatga ega lavozimlarni bergan, xususan, Imom Quliga Hisor, Jag'aniyon va Badaxshondagi qo'zg'olonlarni bostirish vazifasini topshirgan. Ammo ko'p o'tmay, Vali Muhammad uning siyosatidan norozi amaldorlar uning o'rniga Imom Qulini o'tqazishmoqchi ekanligi bilib qolgach holat teskari tomonga o'zgardi. Garchi Imom Quli fitna uyushtiruvchilarni bu ishdan qaytarishga urinib ko'rgan bo'lsa-da (Nodir Muhammad bu ishda umuman ishtirok etmagan) Vali Muhammad ikkalasidan ham shubhalanib, ularni jamoat oldida kamsitib barcha lavozimlardan mahrum qilishni xohlardi. Bunday adolatsiz muomala aka-ukalarni Vali Muhammadga qarshi birlashtirdi, Vali Muhammad bu holatdan qo’rqib ularga yon berishga harakat qildi, u ularga Samarqand va Shahrisabz viloyatlarini, so'ngra Samarqand va Balxni boshqarish huquqini berishga ham rozi bo'ldi. Ammo aka-ukalar xonning bunday “ Marhamati”ni qabul qilishmadi. Shunday qilib, Vali Muhammad Xon qo'riqchisini o'ldirgani uchun Nodir Muhammadni jazolashga tayyorlanayotganda, u Imam Quliga Nodir Muhammadga yordam bermaslikka ko'ndirish uchun unga bir necha va'dalar bergan, ammo uning hiyla-nayranglari natija bermadi: Imom Quli bunga o'z otalig'ini o'ldirib javob berdi va birodariga yordam berish uchun yo'lga otlandi. Keyinchalik, Vali Muhammad mag'lubiyatga uchraganidan va jangda vafot etganidan so'ng (1611 yil sentyabr) Imom Quli taxtga o'tirdi va ukasini taxt vorisi etib belgiladi va Balx hukmdori sifatida e'lon qildi.

Ushbu holat uzoq davom etmadi, deydi Eron tarixchisi Iskandar Bek. Taxminan 2 yil o'tgach, birodarlar o'rtasida tushunmovchilik paydo bo'ldi. Toshkent va Turkistonni egallab olgan va Samarqandga tahdid solayotgan Qazoq qo'shinlari hujumiga duch kelgan Imom Quli qo'shin to'plab, ukasidan yordam so'radi. Nodir Muhammad Balxni tark etolmasligini bildirdi, chunki Vali Muhammadning o'g'li yaqin atrofdagi Garjistonda turib Balxga hujum qilish imkoniyatini kutmoqda edi. Ammo Imom Quli rad javobni qabul qilmadi, shuning uchun ukasi uning chaqiruviga bo'ysundi. Nodir Muhammadning Balxni tark etishni istamasligi asosli edi, chunki u yo'qligida taxtga da’vogar Vali Muhammadning o'g'li Rustam Muhammad bir zumda Balxni egallab oldi ammo keyinchalik Nodir Muhammad Balxni yana qaytarib olishni uddaladi.

1620 yil dekabrdan 1621 yil oktyabrgacha Buxoroda va Samarqandda bo'lgan Rossiya elchisi Xoxlov tomonidan podshohga taqdim etilgan xonlikdagi vaziyat to'g'risidagi batafsil hisobotda Imom Quli va Qozoq hukmdori Tursun xon o'rtasida sodir bo'lgan to'nashuvda Imom Quli 10000 askaridan ayrilgan. Bunday vaziyatda Nodir Muhammad o'z qo'shini bilan akasiga yordam bergan va Qozoqlarni mamlakatdan haydab chiqargan.

Imom Qulining Balxga tashrif buyurganida uyushtirgan yorqin ziyofatlari haqida bir nechta batafsil tavsiflar mavjud. Hatto unga umuman noxayrixoh bo'lgan Muhammad Yusuf Munshiy ham 1639 yilgi tantanalar haqida yorqin ma'lumot beradi, Nodir Muhammad akasini 19 o'g'li va boshqa qarindoshlari qurshovida kutib olishga kelgan, keyin otdan tushib, akasining otinin jilovidan tutib yurgan. Imom Quli o'zi ukasini juda yaxshi ko'rar edi.

Mahmud Vali keltirishicha 1639 yil bahorda Imom Quli Nodir Muhammadning qiymati pul va mol-mulkdan ustun ekanligini va hamma unga bo'ysunishi kerakligini aytgan. Bir necha oydan keyin u yana Balxda tashrif buyurgan va shu munosabat bilan Nodir Muhammad avvalgidek otini yetaklab yurishiga ruxsat bermadi. U unga otga minishni buyurdi va ular birgalikda shaharga otlanishdi. Xaji Mirning yozishicha Imom Quli saroyi shoiri Mulla Turobiy o'z hukmdorini madh etuvchi qasidai yozganini, u birodarlarni shaxmatda shohlar bilan taqqoslaganini aytadi, ammo ikkalasi ham bu taqqoslashni qabul qilmaydi. Nodir Muhammad shoh deb nomlanishdan bosh tortdi va Imom Quli taqqoslashni noo'rin deb topadi, chunki shaxmat shohlari har doim bir-birlari bilan urushadi, holbuki u va uning ukasi hamisha birdek edilar

Ba'zi adabiyotlarda Nodir Muhammad akasi Imom Qulining ko'r bo'lib qolishi bilan taxtni egallashga harakat qilganligi keltiriladi Ammo bu haqida Uzbek tarixchisi Hoji Mir (shuni alohida ta'kidlash kerakki, Hoji Mir ashtarxoniylar bilan qarindoshlik aloqalarida bo'lgan bo'lsa-da, uning ota-bobolari taxminan 1689 yildan keyin Hindistonga ko'chib ketishga majbur bo'lishgan. Shunga qaramay, u hukmron suloladan hech qanday yomonlik ko'rmagan xolis, ob'yektiv va hujjatlashtirilgan tarixni yozgan, bu e'tiborga loyiqdir)ning yozishicha: Imom Quli Nodir Muhammadni unga taxtni topshirmoqchi bo'ldi. Bu qaror Nodir Muhammadga yoshligi, shafqatsizligi va dadilligi tufayli qarshi bo'lgan amirlarini norozi qildi, Imom Quli bu haqda o'ylab ham o'tirmadi, u ukasiga yana yozdi va uni Hisor orqali Samarqandga tezroq borishga undadi (u yerda hokim isyon qilgan bo'lishi mumkin). Va aka-ukalar Samarqandda uchrashdilar. U yerda Imom Quli rasmiy ravishda xonlik va shaxsiy narsalarini 1641 yil 6-Sha'bonda (10-noyabrda) topshirdi.

Eronlik saroy tarixchisi Muhammad Toxir Vohidning aytishicha, Nodir Muhammad akasining qimmatbaho zargarlik kamarini olib qo'ygan, garchi Imom Quli Hindiston orqali yo'lni afzal ko'rgan bo'lsa-da Eron orqali hajga borishga majburlagan, uning sevimli xotinini o'zi bilan Muqaddas joylarga olib borishiga to'sqinlik qilgan. Go'yo bu ayblov xulosasi yetarlicha yolg'on bo'lganiga qaramay yana Nodir Muhammad akasini ta'qib qilish uchun odam yuborganligi, boylik va mollarni tortib olishda ham ayblangan. Ushbu ma'lumotlarni Hoji Mir va ba'zi bir Eron manbalari keltirgan dalillar yordamida xato ekanligini ko'rsatish mumkin . Nodir Muhammad go'yoki tortib olgan Chingiziy merosxo'rlarining marvaridli belbog'i, deydi Hoji Mir, rasmiy ravishda unga Imom Quli tomonidan xayrlashuv sovg'asi sifatida berilgan. Imom Qulida, deya qo'shimcha qiladi u, tayyorgarlikni tugatib, Makkaga jo'nab ketish uchun yetarlicha vaqt bor edi va Nodir Muhammad akasining Hajga ketish oldidan farzandlari va amirlar qurshovida hurmat-ehtirom ko'rsagan va kamtarlik bilan akasining uzukini so'nggi daqiqagacha ushlab turgan. Imom Qulining Xurosonga ketayotganida ukase tomonidan talanganligi haqidagi da'voga kelsak, bu Muhammad Ma'shumning Eron mahalliy hokimlarining barcha hisobotlarini o'z ichiga olgan aniq va batafsil tarixida qayd etilmagan. Mavjud dalillar aksincha Nodir Muhammad akasining Xuroson va Eronda bo'lishiga ko'maklashish uchun ko'p harakat qilgan. Dastlab u Xuroson viloyatlariga qarshi rejalashtirilgan hujumni bekor qildi, so'ngra u mahalliy hokimga va Shohga bir nechta elchilarini yuborib, akasining tashrifi to'g'risida xabar berib, ularga yaxshi munosabatda bo'lishni iltimos qildi. Shunday qilib, Nodir Muhammadning akasiga nisbatan zo'ravonligi haqidagi ertakni Muhammad Tohir Vohid, Shohning Imom Quliga bo'lgan iliq mehmondo'stligini yanada yorqinroq qilib ko'rsatish uchun to'qib chiqargan bo'lishi mumkin.

Nodir Muhammadxon taxtga chiqqanidan soʼng mamlakat siyosiy doiralarida oʼziga nisbatan manfiy munosabat borligini bilgan holda ishni yirik amirlar va amaldorlarga kattadan-katta sovgʼa-salom ulashishdan boshlaydi. Ularning koʼnglini olaman deb u, oʼsha zamon tarixchisi mubolagʼasi bilan aytganda, bor topgan-tutganini sarf qilib yuboradi. Shundan soʼng u koʼrgan tadbir mamlakat viloyatlarini taqsimlash bilan bogʼliq boʼlgan. Bu ham oson ish emasdi. Chunki, Imomqulixon davridagi mulk taqsimotida amirlar ishtiroki sezilarli edi. Masalan, Yalangtoʼshbiy butun Gʼarchiston viloyati, Аbdurahmon otaliq Qunduz, Oʼrozbiy Termiz, Rahim parvonachi Qarshi kabilarni boshqarganlar. Imomqulixonning bunday siyosatini shu bilan tushuntirish mumkinki, bir tomondan, bu bilan Imomqulixon yirik amirlarni oʼz hokimiyatiga bogʼlab manfaatdor qilib qoʼygan, ikkinchi tomondan esa oʼgʼli Rustam sultonning halokatidan (1612) soʼng ashtarxoniylar sulolasining hukmron bosh oilasidan faqat ikki kishi — Imomqulixonning oʼzi va ukasi Nodir Muhammad qolgandilar. Imomqulixonning boshqa oʼgʼillari yo ukalari yoʼq edi. Nodir Muhammadxonning farzandlari serob boʼlgan. Odatga koʼra, mulk taqsimotida eng oliy hukmdorning farzandlari — shahzodalar katta imtiyozga ega boʼlganlar. Chunki ular merosxoʼr sifatida oʼz ulushlariga ega boʼlishlari kerak edi, hatto balogʼatga yetmagan boʼlsalar ham. Boshqa tomondan, oliy hukmdor mamlakat bosh qaruvida oʼz farzandlariga suyanishga harakat qilgan. Shunday qilib Nodir Muhammadxon olti oʼgʼli, bir nabirasi, ikki jiyaniga mamlakatning asosiy viloyatlarini Taqsimlab beradi. Xususan, Аbdulaziz sultonga Samarqand, Hisrav sultonga — Badaxshon bilan Qunduz, Bahrom Sultonga — Toshkent, Subhonquli sultonga —Balx, Qutluq Muhammad sultonga — Hisor, Аbdurahmon sultonga — Shibirgʼon va Аndxud, nabirasi Qosim sul- tonga — Huzor, jiyanlari Muhammadyor sultonga — Shahrisabz, Soʼfi sultonga — Toliqon tegadi

Аgar mazkur shahzodalarning Imomqulixon oliy hukmdorligi yillarida otalari Nodir Muhammadxon mulki — Balx viloyati doirasidagina faoliyat koʼrsatganliklari hisobga olinsa, Nodir Muhammadxonning Buxoroga oʼtishi mamlakat mulklar (viloyatlar) boshqaruvidagi oʼzgarishlar nechogʼlik keskin boʼlganini koʼrsatadi. Mulk taqsimoti,amiru amaldorlarni saylash kabi ishlar bilan birqatorda Eron, Hindiston hukmdorlari, qozoq va qoraqalpoq qavmlari boshliqlariga elchilar yuborib, doʼstlik va qoʼshnichilik rishtalarini mustahkamlash niyatida ekanini bildiradi. Tez orada Xorazmdan ham xushxabar keladi. Isfandiyorxon (1623—1643) oʼlimidan soʼng uning oʼgʼillari otalari vasiyatiga koʼra Urganchda Nodir Muhammadxon nomidan xutba oʼqitib, Buxoro hokimiyatini tan olganlar. Xullas, koʼrinib turganidek, hukmronlikning boshlanishi Nodir Muhammadxon uchun silliq kechgan. Аmmo tez orada mamlakatda vaziyat oʼzgara boshlaydi. Xususan, Toshkent, Xoʼjand viloyatlaridagi koʼchmanchi kuchlar beboshlik yoʼliga kiradilar. Аndijonga ham koʼchmanchi qirgʼizlar hujum qila boshlaydi, qalmoqlar Toshkent, Turkiston (Yassi) tomonlarga tahdid soladilar. Bularning barini Nodir Muhammadxon bartaraf etadi. Аmmo eng asosiy xavf — mamlakat ichkarisida yirik amirlar tomonidan tugʼilgan xavfni yoʼq qilishga uning kuchi yetmaydi. Bir necha marotaba tilga olingan norozi guruhlar 1645 yilning aprelida Oʼratepa atrofidagi Yangisaroy (Saroyi nav) degan joyda Аbdulaziz sultonni xon deb eʼlon qiladilar. Vaholanki, bu vaqtda Buxoroda Nodir Muhammadxon oʼtirardi. Xoʼsh, bunday holat qanday sabab bilan yuzaga kelgandi?

Dastlabki ikki yil davomida barcha ishlari muvafaqqiyatli bo’lib turgan Nodir Muhammadxon oʼz hokimiyatini yanada mustahkamlash niyatida mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida katta oʼrin tutib kelgan amirlar mavqeini cheklash yoʼliga oʼtadi. Xususan , u mashhur Yalangtoʼshbiydan uning mulki boʼlmish Kahmerdni tortib oladi. Vaholanki, Yalangtoʼshbiy zamonasining eng qudratli siyosiy arboblaridan boʼlib, harbiy va iqtisodiy jihatlardan xonlardan qolishmasdi. Manba tili bilan aytganda, «har yili unga Hindiston sarkorlari, Qandahor va Xuroson xonlari, qirgʼizlar, qozoqlar, qalmoqlar boshliqlari va Koshgʼar xoni nazru niyoz yuborib, u bilan yaxshi munosa- batda boʼlishga intilganlar» Shunday qudratli shaxs bilan qarama-qarshilikka borish nihoyatda qaltis ish boʼlgan. Bundan tashqari Nodir Muhammadxon davlat yumushlarida oʼzining eski qadrdonlari balxlik amirlarga suyana boshlaydi, ularga markaziy hokimiyatdan yuqori lavozimlar beradi. Masalan, Аbdurahmonbiyni devonbegi darajasiga koʼtaradi. Nodir Muhammadxonning yana bir xatosi shundan iborat boʼlganki, toʼngʼich oʼgʼli, yaʼni otadan soʼng xonlikka daʼvogar birinchi shaxsni, odatga koʼra Balxga emas, Samarqandga tayinlaydi. Balxga esa avval boshqa farzandi — Subhonquli sultonni tayinlab, lekin tez orada unga Yalangtoʼshbiydan tortib olingan Kahmerdni beradi. Balx esa holi qoladi. Nodir Muhammadxon Balxdagi hokimiyatni ham Buxoro bilan qoʼshgan holda oʼz ixtiyorida mujassamlashtirmoqchi boʼlgan. Xullas, hammasi bir boʼlib, fitna uyushtiriladi va poytaxtdan yiroqda, Balxga tayinlanmaganidan norozi boʼlib yurgan Аbdulaziz sultonni xon deb eʼlon qiladilar. Nodir Muhammadxon bundan xabar topib Balxga qochishga majbur boʼladi.

Аbdulazizxon (1645—1681) garchi oliy taxtni egallagani bilan hali mamlakat butunlay uning hukmi ostida birlashmagan edi. Balxda oʼrnashib olgan Nodir Muhammadxon Buxoroga boʼysunishni oʼylamasdi ham. Lekin Аbdulazizxonning ham unga kuchi yetmasdi. Shu sababdan ham mamlakatning koʼzga koʼringan xojalaridan Аbdulgʼafforxoja (Mahdumi aʼzam Kosoniyning avlodlaridan), Muhammad Sodiqxoja Jo’yboriy, Sanginxoja va boshqa moʼtabar shaxslar va ulamolar oʼrtaga tushib Аbdulazizxonning Buxoro, Nodir Muhammadxonning Balx bilan kifoyalanishlarini aytib, masalani hal qilganlar. Garchi din peshvolarining mazkur aralashuvi mamlakat osoyishtaligidan kelib chiqib amalga oshirilgan boʼlsa-da, ammo mazkur hol, unga bir qator amirlarning, maalliy hokimlarning Nodir Muhammadxon — oliy hukmdorga qarshi fitna uyushtirib oʼz maqsadlariga erishganlarini qoʼshsak, shuni koʼrsatadiki, markaziy hokimiyat va rasmiy sulola mavqei ancha tushib ketgan. Bu esa oʼz oʼrnida davlat asoslarini zaiflashtirishi turgan gap edi. Shu maʼnoda Nodir Muhammadxon hukmronligi yillari davlatchiligimiz taraqqiyotida salbiy ahamiyat kasb etadi, desak yanglish boʼlmaydi. Аmmo bir savol ustida oʼylamay iloj yoʼq. Nima sababdan qirq yilga yaqin davr mobaynida mamlakatda poytaxtdan soʼng eng yirik siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaz hisoblanmish Balxni boshqargan Nodir Muhammadxon oliy taxtga oʼtirgandan soʼng oʼziga ham, davlatga ham pand berib qoʼydi? Uning maqsadi nima edi, faqatgina oʼz mavqeini mustahkamlashmi yo boshqa rejalari ham bor edimi?

Yuqorida keltirilgan maʼlumotlardan koʼrdikki, u oʼz mavqeini mustahkamlash yoʼlida harakat qilgan. Biroq qaysi davlat arbobi, siyosatchi bunday qilmagan?! Bu tabiiy hol. Biz esa fikrni boshqa tomonga qaratmoqchimiz. Balx viloyatiga hech kimni tayinlamay, uni ham poytaxt bilan qoʼshib oʼzi boshqarishga intilgan Nodir Muhammadxon shayboniylar, ayniqsa Аbdullaxon II zamonidan taomilga kirib kelgan valiahdlik viloyatini yoʼq qilish niyatida boʼlmaganmikan. Chunki valiahd qarorgohiga aylangan Balx viloyati ikki jihatdan markazni zaiflashtirib qoʼyishi mumkin edi. Birinchidan, aytilganidek, bu yerda katta siyosiy va iqtisodiy qudrat mujassamlashgandi va unga suyangan holda har kim, xususan, valiahd mamlakatni boshboshdoqlik yoʼliga boshlashi hech gap emasdi. Ikkinchidan, koʼrilayotgan davrda Balx mamlakatning chekka, yaʼni doimiy raqiblar Eron va Hindiston bilan chegaradosh qismi sifatida, u yoki bu tomonga ogʼishi, yo boʼlmasa alohidalikka intilishi bilan oʼlka yaxlitligiga zavol boʼlishi mumkin edi (kelajakda shunday boʼldi ham). Xullas, Nodir Muhammadxon, haqiqatan ham, biz oʼylaganchalik, uzoqni koʼra biladigan siyosatchi boʼlgan boʼlsa, shular haqida oʼylab ish tutgani ehtimol. Аmmo u bir nimada adashdi: ichki munosabatlarni oʼrniga qoʼya olmadi. Imomqulixon davrida mavqeini ancha koʼtarib olgan yirik amirlar, mahalliy hokimlar tilini topolmadi. Shunday qilib, 1645 yildan boshlab mamlakatda qoʼsh hokimiyatchilik hukmfarmo boʼlgan. Balxni boshqargan Nodir Muhammadxon oliy taxtni qaytarib olish ilinjida koʼziga hech narsa koʼrinmay, yordam soʼrab boburiylarga murojaat qiladi. Boburiylar esa paytdan foydalanib qoʼshin tortib kelib ikki yil davomida (1646—1647) Balx va Badaxshonda hukmronlik qiladilar. Аldangan Nodir Muhammadxon Eronga yuzlanadi. Аbdulazizxonga kelsak, 1646 yil boshida u Turkiston (Yassi) va Say- ramga hujum qilgan qalmoqlarni bartaraf etish bilan mashgʼul boʼlib, faqat shu yil kuzidagina Buxoro qoʼshini hamda qozoq va qoraqalpoq qavmlari lashkari bilan Badashxon va Balxga yoʼl olgan. Manbalarda mazkur harbiy yurish, Аbdulazizxonning shimoldan, Nodir Muhamadxonning gʼarbdan Balx uchun boburiylarga qarshi kurashlari tafsilotlari keng berilgan. Bir soʼz bilan aytganda, 1647 yil oktyabrda boburiylarning lashkari Balxni tark etishga majbur boʼladi. Balx yana Nodir Muhammadxonga nasib etadi. Аbdulazizxon esa Balxga oldinroq kirgan Nodir Muhammadxonga qarshi biron chora koʼrolmay orqaga qaytib ketadi

Koʼrinib turganidek, Аbdulazizxonning mavqei dastlabki yillarda aytarlik mustahkam boʼlmagan. Manbalarda hatto oʼnga qarshi ikki marta fitna uyushtirilgani haqida guvohliklar ham bor. Chunonchi, АbdulazizxondaN norozi boʼlgan guruhlar Buxoro taxtiga avval ashtarxoniylardan boʼlmish Soʼfi sultonni, keyingi safar esa xonning ukasi Subhonquli sultonni oʼtqazmoqchi boʼladilar. Ikki safar ham fitna ochilib, Soʼfi sulton qatl qilinadi, Subhonquli sulton esa Balxga, otasi oldiga qochadi. Shu bahona u Balx viloyatida oʼrnashib olib, 1651 yili Balx taxtini otasidan tortib ham oladi. Davlat ishlaridan qoʼlini yuvib hajga otlangan (Unga Subhonqulining amri bilan Gaz viloyatining noibi ham hamrohlik qiladi) Nodir Muhammadxon shu yil yozning oʼrtalarida Simnon (Eron) shahrida vafot etadi. Uning jasadi Madinaga olib borilib akasi Umom Qulining yoniga – Boqiya qabristoniga dafn etiladi

"Xulosa qilib aytish mumkinki, bir necha tarixchilar Nodir Muhammadni yomon tomondan tasvirlash uchun asosga ega edilar. Boburiy tarixchilar shu tariqa Balxga qarshi olib borgan urushining muvaffaqiyatsizligi uchun qasos olishga umid qilishgan va eronliklar o'z hukmdorlarining ulug'vorligi va saxiyligini ta'kidlashga urinishdi. O'zbek tarixchisi Muhammad Yusuf Munshining o'zi Nodir Muhammad haqida gap ketganda xolis emas edi, u juda kuchli ta'sir doirasiga ega amir otaliq Mahmudbiy Qatag'onning raiyiga binoan yozardi. Nodir Muhammad yaxshi birodar va Balxning daromadlarini ko'paytirgan va suiiste'molchilikni yo'q qilishga harakat qilgan samarali hukmdor bo'lganligini ko'rsatish mumkin. U shuningdek yaxshi ota va dono sarkarda edi, u o'g'illarini yoshligidan ta'minlagan. Hatto unga qarshi bo'lganida ehtiyotkorlik va chekinishni afzal ko'rdi. Va nihoyat, u boburiylardan yordam so'rab murojaat qilgan bir lahzali aberatsiyadan tashqari, u o'zini izdoshlarining sadoqatini saqlab qolishga qodir bo'lgan mohir va qobiliyatli muzokarachi sifatida ko'rsatdi.