1. “Nazariy tilshunoslik masalalari” fani, uning predmeti, maqsad va vazifalari

25. Asosiy lingvistik konsepsiyalar.(F.de Sossyur, V.fon Gumboldt, Sharl Balli, R.Yakobson, Yakob Grimm kabi olimlarning ta’limotlari)

56. Sharl Ballining lingvistik ta’limoti (lisoniy tipologiya sohasi, kommunikativ stilistika)

59.V.fon Humboldt lingvistik ta’limoti (xalq ruhi, mavhumlik – moddiylik, ichki - tashqi; faoliyat - mahsulot; tirik - o‘lik; erkinlik- bogliqlik va hk)
Humboldttalqinicha, tillar xalqlar va alohidashaxslarningijodmahsuli, chunkitilnutqiyfaoliyatjarayonidayuzagakeladi. Tillar - shaklanmilliy. Olimlisoniyan’anahodisasiningmuhimligigae’tiborniqaratadi. Chunki, til- avloddanavlodgameros. Utilvauningsohibibo‘lganjamoamunosabatinibilishzarurliginita’kndlaydi, zero, tiltizimndagiumumiylikvaxususiylikbelgilariaynanjamoavashaxsmunosabatlarigaboribtaqaladi. Bumunosabatlar asosida, o‘z navbatida, tiltiziminingijtimoiyvaindividualxususiyatlariqarama-qarshiligi (antinomiyasi) shakllanadi.

Humboldt tomonidanajratilishitaklifqilingannavbatdagiantinomiyalartilvanutqqarama-qarshiligi (tilbirbutunhodisasifatndanutqiyfaoliyatdanfarqqiladi) hamdanutqvatushunish (qobiliyati) qarama-qarshiligidir (yagonabirtilbirliginiso‘zlovchivatinglovchibirxildatushunishmaydi).

Humboldtta’limotida «ruh» tushunchasietakchikategoriya, ammoungabirorbiraniqtavsifberilmagan. Masalan, «xalqruhi» tushunchasining, tiltabiatiniinsonumumiyfaoliyatiningshakli «namunasi» tarzidatalqinqilinishibuningmisolndir. Insonruhiningumumiygoyasianiqholatlardaxalqruhishaklndanamoyonbo‘ladivabuholatlarnibevositaidrokqilish, bilishimkonimavjud. «Til, - debyozadiHumboldt - butuntarkibiytuzilishibilanmilliyruhningijodiymahsulidir». Birozkeyiiroq «Ruhningmilliyligivatilqurilishibir-biribilanshunchalikdarajadachambarchaski, ularningbirimavjudbo‘lganda, ikkinchisiningbo‘lishimuqarrar». Tilmillatruhiningtashqiqiyofasidir, «millattiliuningruhivamillatruhiuningtilidir - bundanortiqroqbir-birinitakrorlovchihodisalarnitasavvurqilishqiyin» debqaydqiladi. Insonvalisonningchambarchasaloqasinie’tirofetganHumboldtikkimuhimmetodologiktamoyilniqabulqilishgaundaydi: 1. Lisontadqiqisizinsonnibilishmumkinemas; 2. Lisontabiatinibilishvatushuntirishgafaqatginainsonvauningdunyosigatayanganholdaerishishmumkin. BirinchitamoyilHumboldtninginsonhaqidagita’limoti (qiyosiy, umumiyvafalsafiyantropologiya) asosinitashkilqiladi. Ikkinchisiesaolimningtilhaqidagilingvofalsafiynazariyasishakllanishndaasosxizmatinio‘taydi.

Til falsafasidagiantropologiktamoyilbevositaboshqaikkitamoyil - transsendentallikvaimmanentlikka - qarama -qarshndir. Butamoyillardanbiriichisidoirasidatil «Ollohkashfiyoti» sifatidatalqinqilinib, borliqustidanhukmronlikqiluvchikuchlarharakatibilanboglanadivanatijadatilinsonmavjudligidoirasidantashqarihodisako‘rinishndatasavvurqilinadi. Immanentliktamoyiliasosndaesatil, aksiicha, «o‘zi - o‘zidavao‘ziuchun» mavjudbo‘lganhodisaruhinioladihamdauningmohiyatiniuningo‘zichkituzilishidanizlashkerak.

Humboldtning til tizimining antropologik talqiniga doir qarashlariga binoan, ya’ni «til ontologiyasiga insonning kiritilishnda», inson va uning olami tavsifi til tizimini tasavvur etishning oddiy nazariy ustqurmasi bo‘lmasdan, uning muhim tarkibiy qismndir. Bunda inson olami tabiat dunyosi bilan qiyosda va umumiy yaxlitlikda qaraladi. Ularning uchrashuv nuqtasi insondir. Inson, o‘z navbatida, ikki boshlangich belgiga ega, birinchisi - tabiatan fizik, «tirik jon», ikkiichidan - til, madaniyat kabi ijtimoiy hodisalar bilan bogliq hodisa. Humboldt antropologiyasida inson jismoniy, ruhiy, ma’naviy yaxlitlik (butunlik) hisoblanadi. Inson harakatchan, faol, mustaqil, ongli faoliyat qobiliyatiga ega bo‘lgan, erkin jondir. Madaniyat va sivilizatsiya - inson faoliyatining mevasi.

Olimning qayd etishicha, inson olami dialektik tartibotga ega.Dialektika qonuniyatlari til tizimi tartibotining asosinitashkil qiladi. Til mohiyatining dialektik tartibotini Humboldt tilni har tomonlama tavsiflovchi mazmuniy qarama- qarshiliklar vositasnda isbotlashga harakat qiladi: 1.mavhumlik - moddiylik (shakl va material); 2. ichki - tashqi; 3. faoliyat - mahsulot; 4. tirik - o‘lik; 5. erkinlik- bogliqlik; 6. invariant - variant; 7. umumiy -xususiy. 8. ijtimoiy - shaxsiy; 9. zahira - mavjud; 10. cheksiz (davomsiz) - chegaralangan (tugallangan); 11. ichki imkoniyat - faollashuv; 12. sub’ektiv - obyektivva hokazo.

Ushbu mazmuniy qarama-qarshiliklar negizida til mavjudligini qayd etuvchi asosiy antinomiyalar shakllanadi: 1. til - yagonalik va turli-tumanlik xususiyatlarini mujassamlashtiradi; 2. til - insonning lisoniy qobiliyati va ushbu qobiliyatning aniq til shaklida faollashuvidir; 3. til - faoliyat emonatsiya (nur tarqatuvchi) sifatida; 4. til - energiya va ergon sifatida; 5. til - nutq va uni anglash.
F.de.Sossyurlingvistikta’limoti.YangidavrtilshunosligidaFerdinanddeSossyurninggoyalariasosanikkiyo‘nalishdao‘rganilmoqda: 1) olimningsemiotikvalingvistikgoyalaribir-birinio‘zaroto‘ldiruvchigoyalarsifatndaqaralmokda; 2) sintaktikstrukturalar («namuna» yoki «qoliplar») ko‘rinishndagi «mavhumbirliklar» lisoniybelgilarga (gapvauningqismlari) nisbatanikkinchibosqichdagimavhumlashtirishnatijasidir. Sossyurtilshunosliginingasosiygoyalaridanbiribelginazariyasiniasoslashbilanbogliqbo‘lib, buningasosidasemiologiktamoyilyotadi. Ma’lumki, oliminsonnutqiningbarchako‘rinishdagiholatlarivauningbilanbogliqbarchahodisalarnibatafsilo‘rganishlozimliginibirnechaboruqtirgan. Buesa, o‘znavbatida, lingvistikafanioldigao‘z-o‘ziniformallashtirishvao‘z-o‘zinibilish (epistemologikvazifanibajarish) shartiniqo‘yadi. Faqatushbushartta’minlanganidanso‘ngginalisoniytizimningsiixronvadiaxrontahlilinibajarishvatillarningumumiyxususiyatlarinianiqlashmumkinbo‘ladi. TilshunoslikdauzluksizmuhokamaqilinibkelinayotganSossyurta’limotigaoidmasalalardanyanabiri «belginingsoflingvistikmohiyativauningtahlili» masalasidir. Bumasalamuhokamasidaasosiye’tiborbelginingikkiyoqlamaxususiyatgaegabo‘lishigaqaratilmoqda. BuidaSossyurumuman «so‘z» tushunchasihaqidaso‘zyuritayotib, «konkretbirlikni» aniqlashgaharakatqilganliginiunutmasliklozim. «Konkretbirlik» so‘zlovchiongidadastlabifodalovchibelgilarnifarqlovchivositasifatidaajratilsa, keyingibosqichdama’novashaklnimoslashtiruvchivositasifatidatasavvurqilinadi.Tilningboshqasemiotiktizimlardanasosiyfarqishuidaki, lisoniybirliklarnutkdaketma-kettarzdaifodatopadi. Sossyurningsintaksisgaoidta’limotialohidae’tiborgaloyikdir.

Ma’lumki, ushbuta’limotnuqtainazaridanqaralgaida, tilningsintaksistuzilishitahlilidasintagmalarni ajratish va ularning strukturaviymundarijasinio‘rganishlozim. AmmoSossyurta’limotiningdavomchilarisintagmani barcha hollarda hamajratibbo‘lmasliginisezishib, «signifikativparallellik»nivujudgakeltiradigan holatlarnihamnazardan qochirmasliknita’kidlashdi.

ShveysariyaliktilshunosSharlBallining (1865 - 1974) asarlaridalisoniytahlilningqariybbarchasohalarigaoidfikrlarvagoyalarmavjud. Olimningstilistikagaoidtadqiqotlariushbusohaningrivojigakattahissaqo‘shdi, hozirgipaytdataraqqiyetayotganyo‘nalish - kommunikativstilistikako‘pjihatdanaynanSh.Ballita’limotidannazariy «ozuqa» olmoqda. LekinBallita’limotidayanabirsohaborki, uningumumiytilshunoslikfaniuchunnazariyvaamaliyahamiyatialohidaekanliginihechkiminkoretmasakerak. Bu - lisoniytipologiyasohasidir.

Ballininglisoniytipologiyanazariyasigaoidgoyalari «Umumiytilshunoslikvafransuztilimuammolari» (ruschanashri 1955) risolasidayoritilgan. Ushbu nazariyaning asosiy maqsadi til tizimining lugaviy, grammatik va fonetik sathlarining tipik xususiyatlarini yagona bir metodologik tamoyil asosida yoritish uslubini yaratishdir. Bu vazifani bajarish uchun Balli «progressiv (o‘suvchan) ketma - ketlik» tushunchasini qo‘llaydi va ushbu tamoyil vositasida til tizimining har qaiday sathiga oid birliklarning tuzilishini tushunish mumkin, deb hisoblaydi. Ballita’limotidahayajonlinutqholatinio‘rganishmasalasigaalohidae’tiborqaratilganbo‘lib, olimhayajonlinutqfaoliyatitadqiqigasotsiologiknuqtainazardanyondashadi. Bundayyondashuvo‘shadavruchunyangilikedivashuasosdatilshunoslikdatamomanyangiyo‘nalish-lingvostilistikayuzagakeldi. Lingvostilistikaningtiltizimivanutqiyfaoliyatnifunksionaljihatdantadqiqqilishborasidagimahsuldornatijalaribarchagama’lum.

26. Tilshunoslik va semiotika. Lingvistik belgi tuzilishi. (Til belgili xususiyatlarining lingvosemiotika tomonidan o’rganilishi)