1. Mustaqillik o'zbek xalqining azaliy orzu-intilishi. O’zbekiston davlat suverenitetining e’lon qilinishi

Adabiyotlar rо‘yxati:
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent: O‘zbekiston, 2017.

2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.: О‘zbekiston. 2017.

3. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: O‘zbekiston, 2011.

2.Bobobekov H. Farg‘ona fojialari kundaligi // «Fan va turmush».1990, № 4-5.

3.Mustaqillik: Izohli ilmiy – ommabop lug‘at // R. Rо‘ziyev va Q. Xonazarov umumiy tahririda. Tо‘ldirilgan uchinchi nashri. –T.: Sharq, 1996.

4. Salimov O., Usmonov Q., G‘aniyev D. Yangi О‘zbekistonning 7 zafarli yili. –T.: Sharq, 1999. –B. 9-20, 40-46.

5.О‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1, 2, 3 …12 jildlar.

6. О‘zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. О‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. – T.: Sharq, 2000. –B. 624-676.

7. О‘zbekiston tarixi / R. Murtazayeva umumiy tahriri ostida. –T.: Yangi asr avlodi, 2003. –B. 529-554.

8. Jo’rayev N. O’zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. Mustaqil O’zbekiston tarixi. – To’ldirilgan, qayta nashr. –T.: G’afur G’ulom, 2013. –B. 8-87.

9. Usmonov Q. O’zbekiston tarixi. –T.: Iqtisod – moliya, 2006. –B. 374-400.

10. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R. Shamsutdinov, Sh. Karimov – T.: Sharq, 2010. –B. 440-472.

XX asrning 80 yillarida kelib O’zbekistonda xalqning azaliy orzusini amalga oshirish imkoniyati vujudga keldi. SSSRda iqtisodiyotning rivojlanish sura’ti tobora pasayib, sarf – xarajatlari ortib bordi. Mavjud imkoniyatlarni hisobga olmasdan ishlab chiqilgan ijtimoiy, oziq – ovqat, agrar, energetika, ekologiya va boshqa sohalardagi rejalar samara bermadi, iqtisodiy ziddiyatlarni chuqurlashtirib yubordi. Bunday vaziyatda O’zbekiston davlatining mustaqilikka intilishi kuchaydi.

Sobiq Ittifoqda yuzaga kelgan inqiroziy holat sabablariga quyidagilarni aytish mumkin. Xususan, XX asr ikkinchi yarmidan dunyoda ilmiy – texnikaviy yangiliklar sodir bо‘ldi. Bundan jahonning taraqqiy topgan davlatlari samarali foydalana boshladi. Mashina – fabrika ishlab chiqarishidan avtomatlashtirilgan kompleks ishlab chiqarishga о‘tib borildi. Ishlab chiqarishga hisob – kitoblar, yechimlar, nazorat va boshqarish vazifalarini bajaradigan elektron – hisoblash apparatlari, axborot texnikasi, robotlar kirib keldi va keng qо‘llanila boshlandi. Odamlar bajarib kelgan oddiy texnik, mexanik, og‘ir jismoniy ishlarni texnika vositalari bajaradigan bо‘ldi. Fan ishlab chiqarish kuchiga aylandi. Natijada ilg‘or mamlakatlarda ishlab chiqarishning samarasi oshib, intensiv taraqqiyot yо‘liga kirdi. Moddiy ishlab chiqarishda ishlovchilar soni qisqarib, xizmat kо‘rsatish sohasida, tibbiyot, ta’lim, ilmiy faoliyatda band bо‘lganlar soni oshib bordi. Axborot texnikasi tibbiyot, fan, ta’lim va boshqa xizmat kо‘rsatish sohalarida keng qо‘llanila bordi. Inson texnik, mexanik va og‘ir jismoniy ishlarni bajarishdan ozod bо‘lib, о‘zini mazmunli, ijodiy ishlarga bag‘ishladi. Pirovardida turmush saviyasi tobora yaxshilanib bordi.

Bu davrda sovet davlatida esa ilmiy – texnika inqilobidan foydalanish yetarli darajada yо‘lga qо‘yilmadi. Mamlakat katta tabiiy resurslarga ega bо‘lsada, xо‘jaliklar ularning yetishmovchiligiga duch keldi. Kо‘pgina mamlakatlar fan – texnika inqilobi tufayli xalq turmushida jiddiy ijobiy burilishga erishgan bir paytda SSSR bu jarayondan orqada qolib ketdi.

Ishlab chiqarish texnologiyasi eskirgan, mahsulotlarning sifati past, ular sotilmasdan omborlarda tо‘planib qolayotgan edi. Ma’muriy – buyruqbozlik tizimi, iqtisodiyotga partiyaviy rahbarlik va uning mafkuralashtirilishi iqtisodiyotni isloh qilish yо‘lidagi urinishlarni yо‘qqa chiqarar edi. Ijtimoiy ehtiyojlarga mablag‘ ajratishda qoldiq prinsipi va taqsimotda tekischilik hukmron edi. Bular aholining mehnatga qiziqishi va faolligini susaytirdi, boqimandalik, ichkilikbozlik, chayqovchilik, poraxо‘rlik kabi yaramas illatlarni keltirib chiqardi.

Buyruqbozlik boshqaruv usuli, mamlakatda keng tarqalgan qog‘ozbozlik, majlisbozlik illatlari iqtisodiyotning о‘z qonunlari va vositalari asosida rivojlanishiga tо‘sqinlik qilmoqda edi. Odamlar mulkdan begonalashtirilgan, shu tufayli loqaydlik yuzaga keldi.

Qayta qurish siyosati boshlanishi KPSS MK Bosh kotibi Mixail Sergeyevich Gorbachev va KPSS Markaziy Komitetining 1985 yil 25 aprel plenumi bilan bevosita bog‘liqdir. Bu siyosat SSSRda totalitar tizimni isloh yо‘li bilan о‘zgartirishga qaratilgan harakatni bildirgan. Qayta qurish siyosatining maqsadi va vazifasi mamlakatda tо‘planib qolgan ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy, madaniy va mafkuraviy sohalardagi muammolarni «qayta qurish» yо‘li bilan hal etishdan ibo­rat bо‘lgan.

Qayta qurish 1985 – 1990 yillarni о‘z ichiga olib, ikki bosqichga bо‘linadi. Birinchi bosqich (1985 – 1987) ma’muriy – tashkiliy tadbirlarning an’anaviy usullarda olib borilishi bilan izohlandi. Ushbu bosqichda asosiy vazifalar ilmiy – texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga jalb etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish va uning asnosida inson omilini faollashtirishga qaratilgan edi.

Qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e’tibor mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga yо‘naltirildi. Biroq bunday jarayonning rivoji ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirishni talab qildi. Shuning uchun 1986 yilda qayta qu­rish va ijtimoiy munosabatlar masalasiga alohida e’tibor berildi. Bunday siyosatning markazida esa jamiyatni demokratlashtirish, ma’muriy – buyruqbozlik va byurokratizmga, qonunsizlikka qarshi kurash turar edi. Natijada jamiyat ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotida ma’lum о‘zgarishlar rо‘y bera boshladi, kishilarning ijtimoiy faolligi oshdi, demokratiya sari qadam tashlandi, milliy о‘zlikni anglash jarayoni yuz berdi. Ammo tub о‘zgarishlarni, barcha sohalarda haqiqiy islohotlarni amalga oshirish yо‘lidagi urinishlar muvaffaqiyat qozonmadi. 1986 yildan boshlab mamlakat iqtisodiy ahvoli battar yomonlasha boshladi, 1987 yil yanvaridan ishlab chiqarish sur’atlari keskin pasaya bordi, iqtisodiyotda inqirozli holat yuzaga keldi. Qayta qurishning birinchi bosqichi shu tarzda mag‘lubiyat bilan yakun topdi.

1987 – 1990 yillar esa qayta qurishning ikkinchi bosqichi bо‘lib, enlikda jamiyatning barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qо‘ydi. Jumladan, bu davrda sovet jamiyatini demokratlashtirish masalasi asosiy vazifa, deb ta’kidlandi. Demokratlashtirish jarayoni jamiyatni ma’lum darajada uyg‘otdi, ijtimoiy faollik ortdi. Saylovlarning muqobil nomzodlar ishtirokida, alternativ asosda olib borilishi ijobiy holat edi, bundan tashqari SSSRda saylov tizimini о‘zgartirish tо‘g‘risidagi Qonun (1988 yil dekabri) ning qabul qilinishi ham jamiyat a’zolari ijtimoiy faolligini oshirishda ma’lum ahamiyat kasb etdi. Biroq Ittifoqda tub demokratik о‘zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan islohotlarni oxiriga yetkazish mumkin bо‘lmadi. Bu ikki sabab bilan izohlanadi. Birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab chiqilgan dasturi yо‘q edi. Ikkinchidan, partiya rahbarlari bundan manfaatdor emasdilar.

Xullas, M.S. Gorbachev boshchiligida KPSS rahbariyatining bir qismi tomonidan boshlangan qayta qurish siyosati mamlakat hayoti va umuman jahonda ma’lum о‘zgarishlar sodir bо‘lishiga olib keldi (oshkoralik, siyosiy plyura­lizm, «sovuq urush»ning tugashi va h.k.). Qayta qurishni amalga oshirishdagi qarama – qarshilik va noizchilliklar natijasida 80 – yillarning oxiri – 90 – yillarning boshidan mamlakat hayotining barcha sohalarida bо‘hronlar kuchayib ketdi. Qayta qurish sobiq SSSRda tо‘planib qolgan muammolarni tо‘la hal etishga xizmat qilmadi. Mustaqillik, demokratiya va erkinlik g‘oyalariga tо‘g‘ri kelmaganligi tufayli ham amaliy samara bermadi. Oxir oqibatda KPSS ning halokati va SSSR ning tugashiga muayyan turtki bо‘ldi.

XX asrning 80 – 90 – yillarda sovet hokimiyati tomonidan mavjud turg‘unlik holatidan chiqish, shuningdek, sobiq ittifoqdosh respublikalarning mustaqillik yо‘lidagi harakatlarini bartaraf etish, sobiq SSSRda yuzaga kelgan inqirozli harakatlar sabablarini ittifoqdosh respublikalardan qidirish, ularni ayblash uchun turli nayranglar, «siyosiy о‘yinlar» о‘ylab chiqdilar.

Qayta qurish millatlararo munosabatlarning keskinlashuvida ham о‘z aksini topdi. Uzoq yillar davomida tо‘planib, shakllangan ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy, madaniy sohadagi muammolarning millatlararo munosabatlarga ta’sir etmasligi mumkin emas edi.

1989 yil may – iyun oylarida Farg‘ona, Toshkent viloyatlarida va Andijon shahrida millatlararo mojarolar rо‘y berdiki, u respublikada va butun mamlakatda g‘oyat darajada katta shov – shuvga sabab bо‘ldi hamda respublikada siyosiy vaziyatning keskin tus olishiga olib keldi. Ma’lumki, ikkinchi jahon urushi yillarida mustabid tuzum tomonidan deportatsiya qilingan bir qator xalqlar qatorida mesxeti turklari ham bо‘lib, ular asosan aholi zich yashaydigan Farg‘ona viloyatiga, bir qismi Andijon, Namangan va Toshkent viloyatlariga joylashtirilgan, buning oqibatida esa ijtimoiy – iqtisodiy va millatlararo munosabatlarda qо‘shimcha muammolar yuzaga kelgan edi. Bu muammoga sovet davlati о‘z vaqtida e’tibor bermadi. Aksincha, «rivojlangan sotsializm» davriga kelib SSSRda «milliy masala butunlay hal qilindi» deb «tantana» qilindi.

Ammo 1989 yil 24 mayda Quvasoy shahrida yoshlar о‘rtasida bо‘lgan bezorilik millatlararo (mahalliy yoshlar bilan mesxeti turklar о‘rtasida) tо‘qnashuvni keltirib chiqardi va bu mojaro Farg‘ona vodiysida ommaviy tus oldi. Respublikaning siyosiy rahbariyati yuzaga kelgan bu murakkab vaziyatni tо‘g‘ri baholay olmadi. Natijada, oddiy mojaro Farg‘ona, Marg‘ilon, Toshloq, Qо‘qon, Andijon, Namangan, Toshkentda aholining, ayniqsa, yoshlarning ommaviy chiqishlariga, millatlararo tо‘qnashuvlarga sabab bо‘ldi.

Farg‘ona fojialari haqida respublika matbuotida va boshqa ommaviy axborot vositalarida tо‘g‘ri ma’lumot berilmaganligi, bu mojarolarning kelib chiqishida asosan «mahalliy aholi aybdor» deb bir tomonlama va noxolis baholanishi vaziyatni yanada keskinlashtirdi. 11 iyunda Toshkent shahrida ishlayotgan va о‘qiyotgan farg‘onalik yoshlardan 100 ga yaqini markaziy maydonda namoyish uyushtirib, Farg‘ona voqealari haqida «notо‘g‘ri» ma’lumot berishlarga qarshi fikr bildirdilar va boshqa bir qator talablar qо‘ydilar. Bunday ommaviy chiqishlarga, kommunistik mafkura tartibiga qarshi borishlarga «kо‘nikmagan» mustabid tuzum siyosiy rahbariyati namoyishchilarga qarshi harbiy qism tashladi. 1989 yil 8 iyunda Qо‘qonda tinch namoyishchilar ana shu harbiy qism askarlari tomonidan о‘qqa tutildi, natijada 50 dan ziyod namoyishda qatnashgan aholi halok bо‘ldi (ularning kо‘pchiligi yoshlar edi), 200 dan ortig‘i esa yarador qilindi. Umumn, 3 – 12 iyun kunlari Farg‘ona viloyatida bо‘lgan millatlararo tо‘qnashuvlar va ularni harbiylar tomonidan о‘qqa tutilishi oqibatida 103 kishi halok bо‘lgan, 1009 kishi jarohatlangan va 650 xonadonga о‘t qо‘yilib, vayron qilingan.

Farg‘ona fojialariga taalluqli ma’lumotlarning taxlili shuni kо‘rsatadiki, mesxeti turklari uchun bu mojaro mustabid tuzum aybi bilan urush davrida majburan tashlab chiqilgan ona vatanlariga qaytib borishlari uchun bahona sifatida kerak bо‘lgan. Mahalliy aholi esa bu mojaroga tabiiy ravishda qо‘shilib ketgan. Voqealarning keng miqyos va fojiali tus olganligi sababli sovet va ma’muriy organlar mesxeti turklarini Farg‘onadagi harbiy qism poligonidagi lagerga hamda Tojikistonning Leninobod viloyati Asht tumanidagi Novgarzon posyolkasiga shoshilinch kо‘chiriladi. Minglab odamlarni bunday lagerlarda uzoq saqlab bо‘lmas edi. Shuning uchun 16.282 kishi Farg‘ona viloyatidan Rossiyaning Smolensk, Orlovsk, Kursk, Belgorod va Voronej viloyatlariga kо‘chirib olib borib joylashtirildi.

Farg‘onada uyushtirilgan siyosiy ig‘vogarlik Tbilisi, Tog‘li Qorabog‘, Bokuda tashkil etilgan ig‘vogarliklardan biri edi. Keyinchalik 1990 yil fevral – mart oylarida Bо‘ka va Parkent, 1990 yil iyunda О‘sh va О‘zganda ham shunday urinishlar bо‘ldi. Yovuz kuchlar о‘z maqsadiga erisha olmadilar. О‘zbekistonning yangi rahbariyati tomonidan kо‘rilgan chora – tadbirlar natijasida keskinlik bartaraf qilindi.

XX asr 90 – yillariga kelib jahon va sobiq ittifoqdagi о‘zgarishlar hamda yuzaga kelgan vaziyat о‘zbek xalqining mustaqillik uchun bо‘lgan kurashini tezlashtirib yubordi. Bu о‘rinda О‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining 1989 yil 23 iyundagi plenumi va unda Islom Karimovning birinchi kotib etib saylanishi juda katta ahamiyat kasb etdi. Ushbu anjumanda I. Karimov О‘zbekistonning sobiq Ittifoqda tutgan о‘rni va rolini aniq – ravshan belgilab berdi, madaniy merosni va tarix haqiqatini tiklash, milliy urf – odatlar va an’analarni rivojlantirish obyektiv zarurat ekanligini isbotladi.

XX asrning 80 – yillari oxirlariga kelib SSSRning parchalanishi real obektiv haqiqatga aylanib qoldi. Bu jarayonni о‘zbek tiliga davlat maqomi berilishi ayniqsa tezlatib yubordi. 1989 yil 21 oktabrda О‘zbekiston Oliy Sovetining XI sessiyasi «О‘zbekiston SSRning davlat tili haqida»gi Qonunni qabul qildi. О‘zbek tili davlat tili deb e’lon qilindi. Ish yuritish sekin – asta о‘zbek tiliga о‘tkazila boshlandi, uni о‘rganishni yaxshilash yuzasidan aniq chora – tadbirlar belgilandi. Ayni vaqtda rus tilini va respublikada yashovchi boshqa xalqlarning tillarini о‘rganish uchun shart – sharoitlar yaratilishi lozim edi, tilni о‘rganishning ixtiyoriyligi va uni tanlash huquqi qonunda belgilab qо‘yildi. Bu qonunning qabul qilinishi о‘zbek xalqi, shu xalq milliy о‘z – о‘zini anglashining о‘sishi, respublikada millatlararo hamjihatlikning saqlanib qolishi uchun juda katta ahamiyatga ega bо‘ldi. Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinganidan sо‘ng milliy о‘zlikni anglash, milliy davlatchilikni tiklash yо‘lida respublikada yana bir tarixiy ahamiyatga ega bо‘lgan muhim siyosiy qadam qо‘yildi.

1990 yil 23 martda О‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining Plenumida respublika siyosiy tizimi tо‘g‘risidagi masala kо‘rib chiqildi. Unda О‘zbekistonda hokimiyatning