1-Mustaqil ishi. Operatsion tizimlar

1-Mustaqil ishi. Operatsion tizimlar
Reja:
1. Operatsion tizimlar haqida
2. Operatsion tizimlarning yuklanishi haqida
3. Windows Operatsion tizimi
4. Linux operatsion tizimi


Operatsion tizimlar haqida. Birinchi kompyuterlarda operatsion tizimlar boʻlmagan. Birinchi kompyuterlarda ishlaydigan har bir dastur kompyuterda ishlash uchun zarur boʻlgan barcha kodlarni oʻz ichiga olishi, oʻrnatilgan apparat bilan aloqa qilish va dastur bajarishi kerak boʻlgan hisob-kitoblarni bajarishi kerak edi. Bu holat hatto eng oddiy dasturlarni ham juda murakkab holga keltirardi. Ushbu muammoga javoban markaziy kompyuterlar egalari kompyuterga kiritilgan dasturlarni yozish va bajarishni osonlashtiradigan tizimli dasturiy taʼminotni ishlab chiqa boshladilar va shu bilan birinchi operatsion tizimlar dunyoga keldi.

Dastlabki operatsion tizimlar juda xilma-xil bo'lib, har bir sotuvchi yoki mijoz o'zining asosiy kompyuteriga xos bir yoki bir nechta operatsion tizimlarni ishlab chiqaradi . Har bir operatsion tizim, hatto bitta ishlab chiqaruvchidan bo'lsa ham, buyruqlar, operatsion protseduralar va disk raskadrovka yordami kabi qurilmalarning tubdan farqli modellariga ega bo'lishi mumkin. Odatda, ishlab chiqaruvchi har safar yangi mashinani chiqarganida, yangi operatsion tizim paydo bo'ladi va ko'pchilik ilovalar qo'lda sozlanishi, qayta kompilyatsiya qilinishi va qayta sinovdan o'tkazilishi kerak edi.

Biz kompyuter deb ataydigan, EHM lar turkumiga kiruvchi va axborotlarni qayta ishlaydigan universal mashinalar bo’lmish kompyuterlarni biz uning asosiy dasturi bo’lmish operatsion tizimlarisiz tasavvur eta olmaymiz. Sababi operatsion tizimlarisiz kompyuterlarning bunchalik miqyosda keng qo’llanilishi mumkin emasdi. Agar operatsion tizimlar bo’lmasa, biz kompyuterda axborotlar bilan ishlashimiz nisbatan ancha murakkab bo’lardi. Kompyuter ishga tushirilganda birinchi bo’lib operatsion tizim yuklanadi, shunday ekan biz operatsion tizimlarni kompyuterda ishlaydigan asosiy dasturlar sifatida qarashimiz mumkin.

O peratsion tizimlarni asosiy vazifalari quyidagilar:

1. Kiritish va chiqarishni boshqarish.
2. Foydaluvchi va kompyuter o’rtasida qulay interfeysni yaratish.
3. Kompyuter qurilmalarini boshqarish
4. Foydalanuvchi tomonidan berilgan ko’rsatmalar asosida kompyuterni boshqarish
5. Kompyuter resurslarini boshqarish
6. Kompyuter qurilmalarini dasturlar bilan to’g’ri ishlashini va bir biriga integratsiyalangan holda ishlashini ta’minlash.
7. Dasturlarni barcha kompyuterlarda ishlay olishini ta’minlash va boshqalar.

Hozirgi kunda eng keng qo’llanib kelinayotgan operatsion tizimlarga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: Windows(7, 8.1, 10, 11), Android, Mac, IOS, Linux va Unix hisoblanadi.

Dasturlar interfeysiga ko’ra ikki turga bo’lishimiz mumkin:

1. Nografik – Nografik interfeysga ega dastur bilan ishlashda faqat klaviatudan foydalanilishi mumkin va ma’lumotlar faqat matn ko’rinishida bo’ladi.
2. Grafik – Grafik interfeysga ega dastur bilan ishlashda klaviatura va sichqoncha foydalanilishi mumkin va ma’lumotlar matn va grafik ko’rinishida bo’ladi.

Dasturlarni kodlarini ochiqligi jihatidan ikki toifaga bo’linadi:

1. Ochiq kodli va 2. Yopiq kodli dasturlar.

Dasturlarni to’rt toifaga bo’linadi:

1. Bepul(Free) – Bepul dasturlar
2. Pullik dasturlar – sotib olinadigan dasturlar
3. Sinov muddatiga ega pullik dasturlar(Shareware) – Sinov muddatiga ega bo’lgan pullik dasturlar
4. Sinovdagi dasturlar(Beta) – Hali sinovdan o’tmagan dasturlar


Operatsion tizimlarning yuklanishi haqida. Operatsion tizim yoki dasturlar kompyuterning xotira qurilmasida yoziladi. Asosiy dastur(BIOS) kompyuter tizim blokini ichiga joylashtiriladigan Asosiy plata(Ona plata) ning maxsus qismida Doimiy xotira(ROM) qurilmasida Asosiy platani ishlab chiqaruvchisi tomonidan yozilgan bo’ladi. Operatsion tizim esa kompyuter tizim blokini Asosiy platasining doimiy xotirasida yozilmaydi. Balki siz Kompyuter xarid qilganingizdan keyin o’zingiz Operatsion tizimni o’rnatasiz, qaysi operatsion tizim sizga maqul kelsa yoki ishingiz taqazo etsa, shu operatsion tizimni o’rnatasiz. Operatsion tizimlar doimiy xotira qurilmasida yozilmaydi. Asosan HDD, SSD turidagi xotira qurilmalarida yoziladi ya’ni axborotlarni saqlash uchun mo’ljallangan xotira qurilmalarida yoziladi. Operatsion tizim yozilgan xotira qurilmasi kompyuterni operatsion tizimni yuklovchisi hisoblanadi. Yuklanayotgan operatsion tizim esa yuklanuvchi operatsion tizim hisoblanadi. Kompyuter yonganda avval BIOS dasturi yuklanadi va kompyuter qurilmalarini tekshiradi. So’ngra BIOS dasturi parametrlarida qaysi xotira qurilmasi birinchi ko’rsatilgan bo’lsa, avval shu xotira qurilmasi operatsion tizimni yuklash uchun ulanadi. Agar unda operatsion tizim mavjud bo’lsa, operatsion tizim undan yuklanadi. Aks holda 2-, 3- xotira qurilmasi tekshiriladi va operatsion tizim mavjud bo’lsa 2-, 3- xotira qurilmasidan operatsion tizim yuklanadi. Agar kompyuterga ulangan xotira qurilmalarini hech qaysida operatsion tizim o’rnatilmagan bo’lsa, Xatolik haqida xabar chiqadi va Operatsion tizim yuklanmaydi. Kompyuter BIOS dasturida qoladi va operatsion tizim bo’lmagani uchun hech qanday dastur bilan ishlay olmaymiz. Operatsion tizim yuklanishi yozganimchalik oddiy emas. Aksincha juda murakkabdir, Bunday katta dasturlarni yuklanishi albatta oson emas. Operatsion tizimni o’zini yuklanish bosqichlari bor. Avval uning asosiy dasturi, yuklovchi dasturi tezkor xotiraga yuklanadi. So’ngra ushbu dastur operatsion tizimni qolgan barcha kerakli dasturlarni tezkor xotiraga yuklab beradi. Kompyuter dasturlarida berilgan amallarni bajaradigan qurilma protsessor deb ataladi. Dasturlar protsessorga operatsion tizim yozilgan yoki ma’umotlar saqlanadigan xotira qurilmasidan uzatilmaydi, balki tezkor xotiradan uzatiladi. Kompyuter yoqilganda operatsion tizim(dastur)lar tezkor xotiraga yuklanadi. Keyin hozir qaysi dasturni ishlatayotgan bo’lsak, shu dastur saqlanib turadi. Keraksiz dasturlar tezkor xotiradan o’chirib yuboriladi. Protsessorning bir soniyada qancha amal bajarish imkoniyatiga ega ekanini chastota Hz larda o’lchanadi. Amalda bu birlik kichkina shuning uchun uning o’rniga Mhz, Ghz lar ishlatiladi. Hozirda kunda Protsessorlarning juda tez ishlaydigan turlari ishlab chiqarilyapdi. Kompyuterlar ikkilik pozitsion sanoq tizimida ishlaydi ya’ni 0 va 1 dan iborat sanoq tizimida ishlaydi. Hozirgi kunda 32 va 64 razryadli kompyuterlar ishlatiladi.


Windows Operatsion tizimi. Windows(Inglizchadan olingan bo’lib, Oynalar, lavhalar yoki darchalar degan ma’noni anglatadi.) Windows Operatsion tizimi Microsoft kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan. Windows Operatsion tizimi oilasida Windows 95 birinchi grafik operatsion tizimi ham kiradi. Windows 95 1995-yilning sentabr oyida IBM PC kompyuterlari uchun ishlab chiqilgan. Windows 95 nafaqat Windows oilasida balki butun dunyodagi ishlab chiqilgan eng birinchi grafik operatsion tizim hisoblanadi. Windows muhitida foydalanuvchi interfeysining asosiy tushunchasi oyna va piktogramma hisoblanadi. 2001-yilda ishlab chiqarilgan Windows XP(XP - Experience – tajriba, sinov) operatsion tizimi bundan oldin ishlab chiqilgan Windows oilasi tizimlaridan tubdan farq qiladi. Windows tizimlari eng ko’p foydalanuvchiga ega hisoblanadi. Windows tizimlarida ichida eng yangisi Windows 11 hisoblanadi, ushbu tizim android dasturlarni(APK kengaytmali dasturlar) ochish uchun o’zining komplatoriga ega hisoblanadi. Windows tizimlarini faqat oddiy foydalanish uchun emas, balki tijorat sohalarida tijorat maqsadlarida ham keng ishlatiladi.

Windows tizimining eng muhim xususiyatlari:

1. Yopiq ishchi muhit. Bu operatsion tizimda mumkin bo’lgan barcha amallar tizimdan chiqmasdan bajarish mumkinligini anglatadi.
2. Grafik Tizim. Windows MS DOS dan farqli buyruqlarni foydalanuvchidan matnli satrlarda kiritish talab etilmaydi.

Windows operatsion tizimining asosiy afzalliklari:

1. Ko’p masalalik. Bir vaqtda ko’plab dasturlar(oynalar) bilan ishlash imkoniyati.
2. Yagona dastur interfeysi. Tizimda bir dasturda tayyorlangan ma’lumotlarni boshqa dasturlarga olib o’tish imkoniyatini mavjudligi.
3. Yagona foydalanuvchi interfeysi. Tizimdagi bir dastur interfeysida ishlashni o’zlashtirib, boshqa dastur interfeysida ishlash oson.
4. Resurslarni boshqarish. Tizim kompyuter resurslarini qurilmalar va tezkor xotirani to’la ishlata oladi.

Windows tizimida quyudagi tushunchalar bilan ishlanadi:

Piktogramma – obyektni aniqlovchi tasviri.
Fayl belgisi – Fayl nomi va uni ochadigan dasturga mos belgi
Yorliq – Fayl va papkaga tez murojaat qilish uchun ishlatiladi.
Papka(katalog) – Fayl va papkalarni o’z ichigan olgan joy.
Savatcha – o’chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash turish uchun joy.