|
5. Shaxs haqidagi eng yangi nazariyalar. Yangi nazariyalar orasida Gumanistik psixologiya alohida o‘ringa ega. Bu yo‘nalishga juda ko‘plab olimlar o‘z hissalarini qo‘shganlar. Gorden L. Olport (1897-1967) shaxsning o‘zligini ko‘rsatishga, kamolotga intilishi nazariyasini taklif qildi. U shaxsni ochiq, doim rivojlanishdagi, o‘sishdagi psixofiziologik sistematarikasida qaraydi. Shaxsning asosiy xususiyati o‘zligini anglashga kamolga yetishga o‘zining barcha imkoniyatlarini hayotga tadbiq qilishga intilishi deb qaraladi.
Gumanistik psixologiyaning ko‘zg‘a ko‘ringan namoyondalaridan biri Karl Rodjersdir. (1902-1987). Uning fikricha shaxsning asosiy xususiyati, bu shaxsning hayot haqidagi o‘z kontseptsiyasidir. Bu kontseptsiya odamning tashqi muhit bilan munosabati jarayonida shakllanadi. Rodjersning nazariyasiga ko‘ra quyidagilar muhim ahamiyatga ega:
shaxslararo munosabatlar tenglikka aoslanishi, bir kishi ikiinchisiga tazyiq o‘tkazmasligi, har bir kishining maqei hurmat qilinishi lozim.
Shaxsning «o‘zagini» uning haqidagi bahosi tashkil qiladi. Bu baho tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatlar jarayonida shakllanadi.
Shaxsning «self» yoki «Men kontseptsiya» ichki, organik va ijtimoiy sezgilar orasidagi o‘zaro mosligini aks ettiruvchi xususiyat sifatida shakllanadi.
Shaxsning asosiy motivi «o‘zligi»ni o‘stirish motividir.
Shaxsning o‘sishi esa ijtimoiy muhit, shaxslararo munosabatlar ta’siri ostida yoki tezlashadi, yoki sekinlashadi.
Shaxsni undovchi kuch K.Rodjersning fikricha, «Men kontseptsiya» va «ideal Men» orasidagi tafovutdir.
Gumanistik psixologiyaning namoyondalaridan yana biri Abraxam Masloudir (1907-1970). U ham K.Rodjers nazariyasiga hamohang nazariya, «O‘zligini (hayotga) tadbiq qilish» nazariyasini taklif qildi. Uning fikricha, shaxning o‘sishga intilishi tug‘ma, lekin ijtimoiy omillar ostida aktuallashadi (harakat qiladi).
A.Maslou shaxs ehtiyojlarining 5 ta darajaga bo‘lgan ierarxiyasini (tabaqalashgan) taklif qilgan:
Self-actualisation need – o‘z-o‘zini aktuallashtirish ehtiyoji (o‘zligini ko‘rsatish, o‘zining imkoniyatlarini to‘liq tadbiq qilish, umuman olganda komil inson bo‘lish ehtiyoji); Esteem need-hurmatga, tan olinishga bo‘lgan ehtiyoj; Nedsfor belongingness and love-ijtimoiy munosabatga, guruhga a’zo bo‘lish ehtiyoji; Safety needs-xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyoj; Deficiency needs-fiziologik ehtiyojlar.
Psixologlar orasida biosotsial nazariyalarning tarafdorlari ham juda ko‘p. Shu jumladan G.Ayzenk. U shaxsning ikki o‘lchamli (asosli) modelini ishlab chiqdi. Bu modelda odam psixobiologik fenomen sifatida ko‘rib chiqilgan. Shaxsning asosiy xususiyatlari ikkita asosiy mezon, shkala – «ekstravertlik-introvertlik» va «emotsional turg‘unlik-neyrotizm» bilan aniqlanadi.
Biosotsial nazariyalar orasidan D.Kettelning «Shaxs xususiyatlarining faktorli kontseptsiyasi»ni ko‘rsatib o‘tish lozim. Olim bir-biri korrelyatsiga ega bo‘lgan 16 birlamchi va bir qancha ikkilamchi va o‘lchamli omillarni ajratib ko‘rsatgan.
Shaxs haqidagi eng yangi nazariyalar. Psixologiyada yangi nazariyalarning salmog‘i juda katta. Erik Bern (1902-1970) shaxsni rivojlantirishning amaliy va nazariy asosi sifatida xizmat qilishga yo‘naltirilgan «transakt tahlil» nazariyasini taklif qildi. Erik Fromm (1900-1980) gumanistik psixoanalizga asos soldi. Djordj Gerbert Mid (1863-1931) simvolik kommunikatsiyaning interaktsionistik nazariyasini ishlab chiqdi. Karl Leongard «Shaxs aktsentuatsiyalari» nazariyasiga asos soldi.
2. Shaxs psixodiagnostikasida proektiv metodlarning qo‘llanilishi. Shaxs xususiyatlarini o‘rganish metodikalari.
Bugungi kunda shaxs xususiyatlari va ularning kamolotini diagnostika qilish
imkonini beruvchi talaygina psixodiagnostik metodlar mavjud bo’lib, ular orasida
proektiv metodikalar alohida o’rinni egallaydi.
Proektiv metodikalar xayol va fantaziya mahsullarini tahlil qilishga
asoslangan bo’lib, shaxsning ichki dunyosi, uning sub’ektiv kechinmalari, fikr,
ustanovkalarini ochishga qaratilgan. Proektiv metodikalar shaxs diagnostikasi
uchun mo’ljallangan metodikalar guruhi bo’lib, ular uchun shaxsning alohida,
ayrim xususiyatlarini emas, uni umumlashgan holda(global tarzda) baholash
xosdir. Proektiv metodikalarning eng muhim belgisi ularda noaniq stimullarning
qo’llanilishi bo’lib, sinaluvchining o’zi ularni to’ldirishi, tavsiflashi, izohlab
berishi mumkin. Hozirda proektiv metodikalar keng qo’llaniladigan, ko’p
tarqalgan metodikalar sirasiga kiradi. A.Anastazining ma’lumotlariga ko’ra,
alohida proektiv texnikalar bo’yicha nashr, adabiyotlar 6000 dan ortiqni tashkil
etadi. Shunga qaramay, ushbu guruh metodikalari psixodiagnostik vositalarga
qo’yiladigan talablarga unchalik mos kelmasligi, ya’ni ularning etarlicha ob’ektiv
emasligi nuqtai nazaridan tanqid qilinadi. A.Anastazining ta’kidlashicha, proektiv
texnikalarga xos bo’lgan kamchiliklardan biri – normativ ma’lumotlarning
noadekvatligi yoki umuman mavjud emasligidir. Bu esa olingan natijalarni
tavsiflashda (interpretatsiya qilishda) qiyinchiliklarga hamda sub’ektivizmga olib keladi.
Proektiv metodikalarning yana bir kamchiligi ― ko’rsatkichlarni
aniqlashdagi ob’ektivlikning mavjud emasligi hamda retest ishonchlilik
koeffitsentining qoniqarli darajada bo’lmasligidir
Do'stlaringiz bilan baham: |
