1. Молиянинг ижтимоий-иқтисодий моҳияти ва функциялари. Ижтимоий такрор ишлаб чиқаришда молиядан фойдаланишнинг объектив шарт-шароитлари ва имкониятлари

Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг амалдаги шакллари.
Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг иқтисодий асоси бу моддий ишлаб чиқаришдир. Моддий ишлаб чиқариш жараёнида жўнатилган товарлар, кўрсатилган хизматлар ва бажарилган ишлар учун тўловлар амалга оширилади. Бундан ташқари, корхона ва ташкилотларнинг бюджет билан ҳисоб-китоблар, давлат, ижтимоий суғурта, муассасалари, суд, арбитраж идоралари билан ҳам ҳисоб - китоблари юзага Юқоридаги ҳисоб - китобларнинг асосий қисми нақд пулсиз ҳисоб - китоблар acoсини ташкил этилади.
Нақд пулсиз пул айланиши пулли муносабатлар иштирокчиларининг ҳудудий жойлашувига кўра бир шаҳар ичидаги ва шаҳарлараро пул айланишига бўлинади. Бир шаҳар ичидаги бир ёки турли банклар хизматидан фойдаланадиган корхона ва ташкилотлар ўртасида юзага келадиган нақдсиз пул айланиши бир шаҳар ичидаги нақд пул айланиши дейилади. Турли шаҳарларда жойлашган банкларнинг хизматидан фойдаланувчи корхона ва ташкилотлар ўртасида юзага келадиган пул айланиши шаҳарлараро нақдсиз пул айланиши дейилади.
Товар операциялари ҳамда нотовар операциялари бўйича нақд пулсиз ҳисоб-китоблар нақд пулсиз ҳисоб - китобларнинг турли шакллари ёрдамида амалга оширилади. Бу шаклларнинг ҳар бири ҳужжатлар айланиши, мазмуни жиҳатдан алоҳида хусусиятларга эга.
Ўзбекистоннинг амалдаги қонунчилигига кўра хўжаликлар ўртасидаги ўзаро китоблар нақд пулсиз ҳисоб - китобларнинг қуйидаги шакллари асосида амалга оширилади
тўлов топшириқномаси;
тўлов талабномаси;
аккредитивлар;
инкасса топшириқлари;
ҳисоб чеклари;
мемориал ордер;
пластик карточкалар.

[1] Поляк Г.Б. Финансы. Денежное обращение. Кредит.. Учебник для ВУЗов. М.: ЮНИТИ, 2001. – 25 –бет. 

[2] Финансы: Учебник для ВУЗов / Под ред. М.В.Романовского и др. М.: ФиС, 2000. - 44-бет.
[3] Ўтган асрнинг 90-йилларида кўплаб нашр этилган қатор иқтисодчи-олимлар, жумладан, И.Т.Балабанов, А.М.Бабич, В.В.Ковалева, Д.С.Моляков, Л.Н.Павлова, В.М.Родионова, М.В.Романовский ва бошқаларнинг молияга оид ишларига қаранг.
[4] Боди Э., Мертон Р.К. Финансы./Пер.с англ. Учеб.пособие. М.: Вильямс, 2000.-38-б.
[5] Бабич А.М., Павлова Л.Н. Финансы: Уч.- М.:ИД ФБК – ПРЕСС, 2000,-17-б.
[6] Советлар давридаги тегишли дарсликларда молия тизимининг соҳалари, кўпчилик ҳолларда, икки хил тарзда талқин қилинган эди. Ленинград (ҳозирги Санкт-Петербург) мактабининг вакиллари (Александров А.М., Вознесенский Э.А., Жевтяк П.Н., Романовский М.В., Колесников В.И. ва бошқалар) фикрига кўра молия тизими одатда, икки соҳадан, яъни 1) корхоналар ва халқ хўжалиги тармоқлари молияси ҳамда 2) умумдавлат молиясидан иборат бўлган. Москва мактабининг вакиллари (Шерменев М.К., Никольский П.С, Моляков Д.С., Родионова В.М., Гуйда Т.В. ва бошқалар) фикрича эса, молия тизимининг соҳалари куйидагилардан ташкил топган: 1) моддий ишлаб чиқариш соҳаси молияси; 2) Давлат бюджети; 3) ноишлаб чиқариш соҳаси молияси. Шундай бўлишига қарамасдан уларнинг ҳар иккаласи ҳам СССРнинг иқтисодий базисига ва у томонидан амалга оширилган молиявий сиёсатга тўлиқ мос келган эди.