1-modul tilshunoslik va ijtimoiy fanlar kursining nazariy masalalari

SHakl va mazmun. Alisher Navoiy falsafasida shakl va mazmun dialektikasi ham markaziy o’rinni egallaydi. SHakl va mazmun o’zaro uzviy bog’liq. SHu bilan birgalikda, mazmun shaklga nisbatan birlamchi sanaladi. SHakl va mazmun dialektikasi tilda til va tafakkur dialektikasi orqali namoyon bo’ladi. Alisher Navoiy til va tafakko’rning o’zaro chambarchas bog’liqligini, til fikrni (ma’nini) ifodalovchi qudratli vosita ekanini, ana shu vosita insonni komil insonga aylantirgani, hayvondan judo qilganini e’tirof etadi. Alisher Navoiyning til va tafakkur dialektikasi haqidagi qarashini quyidagi fikri orqali payqash mumkin: «CHun alfoz va maskur mahluqotdin murod ma’nidir».²⁵ Ya’ni olamdan olgan ma’lum bilimimizni ifodalash, boshqalarga yetkazish uchun gapiramiz.

Umumiy tilshunoslikning otasi sanaluvchi Vilьgelьm Gumbolьdt Alisher Navoiydan bir necha yuz yil keyin bu fikrni takrorlaydi. Uning bayon qilishicha, til fikrni ifodalaydi. Aqliy faoliyat mutlaqo ruhiydir. U nutq tovushlari yordamida moddiylashadi va sezgi ta’siriga berilish imkoniga ega bo’ladi.

Alisher Navoiy so’zlarda shakl va ma’no dialektikasi haqida ham fikr yuritadi. Uning fikricha, ma’lum ma’no turli shakllarda jilva namoyish qilishi, biri orqali o’lik badanga tiriklik bag’ishlash, ikkinchisi orqali esa tirik tanga zahri haloqat yetkazish mumkin.

Ma’lum ma’noning turli shakllarda ifodalanishi mumkinligi, shuning uchun ham nutqda bu shakllardan so’zlovchining maqsadga muvofiqini qo’llash imkoniyati borligi, uni qay darajada amalga oshirish so’zlovchining mahoratiga bog’liqligini ko’rsatish orqali so’zlovchini notiqlik san’atini egallashga da’vat etadi. Alisher Navoiyning bu fikrlari keyinchalik leksik uslubiyat (leksik stilistika) deb yuritiluvchi tilshunoslik sohasi rivojiga asos bo’lib xizmat qildi.