1 modul. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati. Reja

Mustaqillik arafasida O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar
Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida O‘zbekistonda tuzumning ta’siri va partiyaning davlat organlariga bevosita va bilvosita aralavushi kuchaydi. Partiya mamlakat hayotining barcha jabhalarini o‘z ta’sir doirasiga olgan edi. Sobiq Ittifoq respublikalari Markazning ko‘rsatmalarini shubhasiz bajardilar. O‘zbekiston ham bundan mustasno emas edi. Respublika o‘z chegaralaridan tashqarida va ko‘pincha o‘z manfaatlarini hisobga olmay, ishlab chiqilgan ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar va rejalarni amalga oshirishga majbur bo‘ldi.
O‘zbekistonga agrar respublika sifatida qaralib, unga xom ashyo qo‘shimchasi vazifasi yuklatilgan edi. Bunday tugallanmagan ishlab chiqarish texnologiyasi iqtisodiyotni bir tomonlama rivojiga asos bo‘lish bilan birga, mavjud boy xom ashyoni tayyor mahsulotga aylantirishga imkon bermas edi.
Paxta yakkahokimligi o‘zbek xalqi uchun halokatga aylandi. Markazning bosimi ostida paxta uchun ko‘proq erlar ajratildi, boshqa ekinlar ekildi va qishloq aholisining shaxsiy tomorqalari hajmi cheklandi.
Milliy iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlari, shu jumladan, sanoatning rivojlanishi paxtachilikning manfaatlariga bog‘liq edi.
Respublikaning energiya va yoqilg‘i bazalarining kengayishi paxtachilik muammolarini hal qilishga qaratilgan edi.
Paxtachilikni rivojlantirish, qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalashtirish, paxta hosildorligini oshirish uchun mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish va sug‘orish inshootlarini kengaytirish katta xarajatlarni talab qildi. Natijada, yangi erlarni o‘zlashtirish bilan bog‘lik agrotexnik talablar qo‘pol ravishda buzildi, ijtimoiy iqtisodiyotning diversifikatsiyalangan rivojlanishiga e’tibor bermaslik, paxta yakkahokimligining iqtisodiyotga majburiy kirib borishiga olib keldi.
SHu bilan birga, sanoatning rivojlantirishda yangi texnologiyalardan, fan va texnika yutuqlaridan foydalanmadi. Bularning barchasi, o‘z navbatida, uning rivojlanishidagi deformatsiyalar va nomutanosibliklarga olib keldi.
Engil sanoat sohasida ham bir tomonlama rivojlanish kuzatildi, rejalar deyarli bajarilmadi. Zamonaviy uskunalar, yangi texnologiyalarning etishmasligi mahsulot sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi va bu, o‘z navbatida, import mahsulotlarga bo‘lgan talabni oshishiga olib keldi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston paxta tozalash sanoati korxonalari paxtani faqat dastlabki qayta ishlash bilan shug‘ullandi. O‘zbek paxtasini keyinchalik qayta ishlash mamlakatning markaziy hududlaridagi to‘qimachilik sanoati korxonalari tomonidan amalga oshirildi.
Ishlab chiqarish kuchlarini taqsimlash uchun xom ashyo sxemasi saqlanib qolganligi sababli, 80-yillarda respublika sanoatida tayyor mahsulotlar ulushi umumiy hajmning atigi 25 foizini tashkil etdi, aholi jon boshiga iste’mol tovarlari ishlab chiqarish o‘rtacha Ittifoq darajasining atigi 40 foizini tashkil qildi.
SHuni ta’kidlash kerakki, mashinasozlik zavodlarining aksariyati paxta traktorlari va paxta terish mashinalarini ishlab chiqargan. Respublika sanoat ishlab chiqarish umumiy hajmining 2/3 qismi qishloq xo‘jaligiga, ayniqsa, paxtachilikka to‘g‘ri kelardi.
Respublika ishlab chiqarishining deyarli barcha tarmoqlari sobiq SSSR davridagi sheriklarga yo‘naltirilgan edi va aholining ko‘p qismi qishloq aholisi edi. Bir so‘z bilan aytganda, O‘zbekiston agrar va xom ashyo mintaqasi bo‘lib qolaverdi.
O‘zbekiston doimo mineral resurslarga boy bo‘lib kelgan. Bu erda ko‘plab foydali qazilma konlari topilgan. Respublikada Mendeleev tizimining deyarli barcha elementlari mavjud. Ushbu konlar asosida shaxtalar, fabrikalar, neft va gaz quvurlari, yangi shaharlar va shaharchalar qurildi. SHu tufayli, XX asrning 60-70-yillarida respublikada oltin qazib olish sanoati vujudga keldi va rivojlandi, oltin qazib olish komplekslari, fabrikalar, oltin rudalari, shuningdek, rudalarni qayta ishlash zavodlari ishga tushirildi. Eslatib o‘tamiz, totalitar tuzum sharoitida respublika o‘zining boy tabiiy boyliklaridan mustaqil ravishda foydalanish imkoniyatiga ega emas edi. Rangli metallurgiyaning yirik korxonalari kasaba uyushmalariga qarashli bo‘lgan va O‘zbekiston rahbariyati uning shaxtalarida qancha oltin, uran va boshqa foydali qazilmalar qazib olinishini bilmagan. Respublika ma’muriyatining roziligisiz Markaz oltin, uran, rangli metallar va boshqalarni eksport qilishni amalga oshirdi.
Markazning O‘zbekistonga bo‘lgan munosabati, uning tabiiy va insoniy resurslaridan bemalol foydalanishi respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining pasayishiga olib keldi. Tabiiy, xom ashyo va ishlab chiqarilgan mahsulot qaerga ketganligi, eksportdan tushgan miqdori ham mutlaqo noma’lum edi. So‘nggi 15 yillik sovet davrining o‘zida, davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek:"paxta va oltin markazning ehtiyojlari uchun kamida 35 milliard dollarlik eksport qilindi". SHunday qilib, bitta aholiga to‘g‘ri keladigan yalpi ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarishda O‘zbekiston SSR 80-yillarning oxirida Ittifoqda 12-o‘rinni egalladi, milliy daromad Ittifoq darajasidan ikki baravar past edi. Aholining ehtiyojlarini qondirish uchun har yili 8-9 milliard rubl miqdorida tayyor mahsulotlar import qilindi. Yillar davomida to‘plangan muammolar 90-yillarning boshlarida ijtimoiy portlash darajasiga etdi.
Kimyo sanoatining rivojlanishida ham respublikada salbiy oqibatlarga olib kelgan buzilishlar kuzatildi. Bu, birinchi navbatda, deyarli barcha kimyoviy zavodlar zich joylashgan shaharlarda va yashil vohalarda qurilganligidir. Qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoqlarni o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlar bilan ta’minlash orqali ular atrof-muhitni ifloslantirib, ekologik vaziyatni murakkablashtirib, tabiat va inson salomatligiga tuzatib bo‘lmaydigan zarar etkazdi. Bundan tashqari, deyarli barcha kimyoviy zavodlar paxta hosildorligini oshirish uchun mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan, ya’ni ular monokultura manfaatlari uchun ishlagan. Mineral o‘g‘itlardan haddan tashqari ko‘p foydalanish tuproqlarning yo‘q qilinishiga, unumdorligining pasayishiga olib keldi. Vaziyat o‘simlik ishlab chiqarishda ishlatiladigan pestitsidlar va boshqa kimyoviy moddalarning nazoratsiz ishlatilishi bilan yanada og‘irlashdi. Masalan, agar 80-yillarda butun dunyoda bir gektar maydonga 300 g pestitsid qo‘llanilgan bo‘lsa, O‘zbekistonda 54 kg dan ortiq, yoki bu ruxsat etilgan me’yordan 180 baravar ko‘pdir.
Sobiq SSSRda Markazning xohishi bilan yagona milliy iqtisodiy majmua vujudga keldi va har bir Ittifoq respublikasi unda o‘z o‘rnini egalladi va bu go‘yo xalqlar o‘rtasidagi do‘stona va iqtisodiy aloqalarni kuchaytirdi, lekin aslida respublikaning rivojlanishi boshqa mintaqalarga nisbatan ancha orqada qolib ketdi.
Boshqaruvning buyruqbozlik va ma’muriy usullari natijasida O‘zbekiston mineral va boshqa xom-ashyolarni Markazning ehtiyojlari uchun saqlab turishga majbur edi. O‘zbekistonga metallga ishlov beradigan dastgohlar va mexanizmlar, neft mahsulotlari, yog‘och mahsulotlari, don va boshqa sanoat materiallari chetdan keltirilar edi.
Markaz talablaridan kelib chiqib amalga oshirilgan ixtisoslashuvi ma’lum darajada davlat manfaatlariga mos keldi, ammo bunda, O‘zbekiston aholisining manfaatlari hisobga olinmadi. Bu, shuningdek, mavjud mehnat resurslarini ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb qilish muammolarini hal qilishda, respublika sanoatida tub aholining ulushi pastligicha qolganida namoyon bo‘ldi. Buning sabablaridan biri, Markaz tomonidan 5 yillik rejalar va sotsialistik majburiyatlar 4 yil ichida bajarilishi kerak edi.Bundan tashqari, mahalliy xodimlarni o‘qitishga, malakasini oshirishga va qayta tayyorlashga e’tibor berilmadi.Markazdan tayyor mutaxassislarni olib kelish osonroq tuyuldi. Markaz sanoat, qurilish, transport ehtiyojlarini evropa aholisi vakillari va boshqa respublikalardan kelgan muhojirlar hisobidan qondirdi, ishsiz mahalliy aholi soni ko‘paydi, bu esa, bir qator salbiy hodisalarni keltirib chiqardi va bular, hatto, etnik ziddiyatlargacha borib etdi.
Iqtisodiy menejmentning qat’iy markazlashtirilishi, diktatura siyosati va inson omilini hisobga olinmaganligi, markaz tomonidan tuzilgan reja ko‘rsatkichlarning (milliy daromadlar, mehnat unumdorligi va boshqalar) past darajada qolib ketishiga olib keldi.
"Postkriptlar( kushib yozish, pripiska)" respublikada qonun buzilishi va boshqa salbiy hodisalar uchun sharoitlar yaratildi.80-yillarga kelib, barcha asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘sish sur’atlarining pasayishi sezila boshladi.
O‘tgan asrning 80-yillari oxiriga kelib, respublikaning sanoat potensialiga 1500 dan ortiq korxona, 100 dan ortiq sanoat tarmoqlari kirardi.Garchi paxta xom ashyosining 2/3 qismi, qorako‘lning 1/3 qismi mamlakatda ishlab chiqarilgan bo‘lsa-da, respublika iqtisodiyoti gipertrofiyalangan xom ashyo yo‘nalishi bilan ajralib turdi, xom ashyoning 80 foizi qayta ishlanmasdan tashqariga eksport qilindi. Aholining 45 foizi yoki 8 million 800 ming kishi qashshoqlik yoqasida yashadi, SSSRda jon boshiga daromad oyiga 75 rubldan oshmadi.
Ishlab chiqarish kuchlarini taqsimlash uchun xom ashyo sxemasi saqlanib qolganligi sababli, 80-yillarda respublika sanoatida tayyor mahsulotlar ulushi umumiy hajmning atigi 25 foizini tashkil etdi, aholi jon boshiga iste’mol tovarlari ishlab chiqarish o‘rtacha Ittifoq darajasining atigi 40 foizini tashkil etgan.
Inson faoliyati oqibatlarining o‘sishi va murakkablashishi bilan ekologik muammo yanada kuchayib, misli ko‘rilmagan jiddiylikni yuzaga keltirdi. Respublikada xavfli ekologik vaziyat vujudga keldi. Orol dengizi mintaqasidagi vaziyat deyarli inson nazorati ostida emas edi. Paxtachilikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mavjud irrigatsiya- melioratsiya siyosati jiddiy oqibatlarga olib keldi.
Markaz tomonidan erlarni o‘zlashtirishga qaratilgan noxolis va noilmiy yondashuvlar, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining nazoratsiz ishlatilishi tufayli Orol dengiziga o‘rtacha yillik suv oqimi1961-1970 yillarda 42,9 kubometrga, 1981-1984 yillarda 4,2 kubometrgacha kamaydi.
1960 yilga qadar dengizda quritish deyarli bo‘lmagan. 80-yillarga kelib, suv resurslaridan noqobil foydalanish oqibatida dengiz maydoni deyarli ikki baravarga qisqarib, suv sathi 13 metrga pasaydi.
Bu yillar davomida Sirdaryo va Amudaryo suvlari O‘zbekiston hududida ham, qo‘shni O‘rta Osiyo respublikalari hududida qurilgan suv omborlarida to‘planib bordi. Suv bilan qilingan barcha manyovrlar paxta yakkahokimligini saqlab qolish maqsadiga bo‘ysundirildi. Sibir daryolari, Ob va Eniseylar hisobidan suv balansini to‘ldirish haqidagi chuqur o‘ylanmagan takliflar ham va’daligicha qolib ketdi.
Bugungi kunda dunyoning turli mamlakatlarida ekologlar Orol dengizi muammolari bilan shug‘ullanmoqdalar va ehtimol, birgalikdagi sa’y-harakatlar bilan ushbu muammoni hal qilish va Orol dengizining avvalgi holatiga qaytarishning iloji bo‘lmasa-da, uni hozirgi holatini hech bo‘lmaganda saqlab qolish mumkin bo‘lar.
O‘sib borayotgan ekologik noqulaylikning asosiy sababi - bu odamning irratsional iqtisodiy faoliyatidir. Bu ko‘plab sanoat va korxonalar joylashgan joylardagi xatolar, qurilishdagi gigantomaniya, markazning nojoiz buyruqlari, davlat hokimiyati va iqtisodiy boshqaruv apparatlarining birlashishi, ishlab chiqarish maqsadlarining o‘zgarishi, tabiiy resurslarga iste’molchilarning munosabati hamda atrof-muhitiga bo‘lgan e’tiborning pasayishi bilan bog‘liq.
Inqirozdan oldingi jamiyat bizni yangi yo‘llarini izlashga majbur qildi. Tizimni modernizatsiya qilish ijtimoiy rivojlanish modelini o‘zgartirmasdan boshlandi.
Islohotlar majmuasi va ular bilan bog‘liq jarayonlar "qayta qurish" deb nomlanadi. Uning birinchi bosqichi 1985 yil bahorida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini "jadallashtirish" urinishlari bilan boshlandi.
Muhim natijalarning yo‘qligi iqtisodiy islohotlarni keltirib chiqardi. 1987 yil yozida etakchilikning ma’muriy boshqaruv usullaridan iqtisodiy uslublarga o‘tish va ijtimoiy hayotni demokratlashtirish bilan bog‘liq ikkinchi bosqich boshlandi. Biroq, bu o‘zgarishlar samimiylik, sotsialistik iqtisodiy tizim haqidagi g‘oyalar va yangi yondashuvlar bilan ajralib turardi. Uchinchi bosqich 1988 yilda, jamiyatning siyosiy tizimini o‘zgartirish masalasi ko‘tarilganida boshlandi. Islohotlar muvaffaqiyatsizligining asosiy sababi "tormozlash mexanizmi", ma’muriy-buyruqbozlik apparati qarshiligi deb nomlandi. Bunda sotsializm va burjua demokratiyasi g‘oyalarini uyg‘unlashtirishga harakat qilindi.
Ammo o‘zgarish kerakli natijani bermadi. O‘rtacha yillik yalpi mahsulot 1981-1985 yillarda 3,4 foizdan pasaydi. 1986-1990 yillarda 2,75% tashkil qildi. Mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari pasaydi, asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish ko‘rsatkichlari yomonlashdi. O‘zbekiston butun sobiq SSSR qatori iqtisodiy inqirozga yuz tutdi. Jamiyatda "bozor odamlari" mavqei mustahkamlana boshladi.
Ijtimoiy-siyosiy sohada o‘zgarishlar boshlandi, oshkoralik vujudga kelmoqda, odamlarning fuqarolik qadr-qimmati tiklanmoqda, hokimiyatni partiya apparatidan Sovetlarga, ijtimoiy harakatlar va norasmiy tashkilotlarga topshirish, KPSS monopoliyasiga qarshi kurash mayllari kuchaymoqda va jamiyatni o‘zgartirish bilan bog‘liq turli dasturlar o‘rtaga tashlanmoqda edi.
80-yillarning o‘rtalarida qonunsizlik va qatag‘onning yangi bosqichi boshlandi. Endi, nafaqat ijodiy, balki milliy ziyolilar, fan va ilmiy-ishlab chiqarish, siyosiy xodimlar ham ta’qib qilinmoqdi, chunki ular respublikaning milliy manfaatlariga zid mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tizimning vahshiyligini anglab etgan edilar.
Bu vaqtga kelib, mavjud voqelikka sotsializmning ulkan yutuqlari va uning ajralmas ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy va axloqiy afzalliklari haqidagi afsonalarning mos kelmasligi aniq namoyon bo‘ldi. Mafkuraviy bosim biroz susaygach, narsa va hodisalarni ularning nomlari bilan atash mumkin bo‘ldi. Biroq, bunga tizim qattiq qarshilik ko‘rsatdi.
Iqtisodiyotning yomon ahvolga tushib qolishining asosiy sababi noto‘g‘ri aniqlandi. Agar ish yomon ketayotgan bo‘lsa, ayb noto‘g‘ri ishlaydigan xodimlardan, yomon ish uslubidan, boshqaruvning ilg‘or usullarini puxta egallanmaganligidan, tarbiyaviy ishlar etarli darajada olib borilmaganligidan, mehnat intizomining pastligidan qidirildi. Aybdorlarni qidirishda Markaz O‘zbekistonni yangi qatag‘onlar sinov maydonchasiga aylantirib, sinab ko‘rilgan "vintlarni mahkamlash" yo‘liga o‘tdi. Turli funktsionerlarning respublikaga yuborilishi, ularning respublika partiya, sovet va sud organlaridagi muhim o‘rinlar joylashtirilishi milliy kadrlarga qarata terrorni yuzaga keltirdi. T. Gdlyan va V. Ivanov boshchiligidagi respublikaga kelgan SSSR Bosh prokuraturasi xodimlari Markaz yordamida bir qator jinoiy uydirmalarni - "O‘zbeklar ishi", "Paxta ishi", "O‘zbek mafiyasi" kabilarni to‘qib chiqardilar."Desantchilar" rahbar xodimlardan tortib, to oddiy mehnatkashlrni firibgarlik, poraxo‘rlik, boqimandachilikda, qshib yozishlikda aybladilar. Markazdan kelgan jazolash guruhi hibsga ko‘plab halol va munosib ishchilarni "fosh qilish" ga kirishdi, natijada ko‘plab odamlarning hayoti buzildi. Ish davomida 57,5 ​​ming nomenklatura xodimlaridan 74% ishdan bo‘shatildi va boshqa joyga ko‘chirildi, 250 deputat chaqirib olindi, 70 ming kishi hibsga olindi, bir qancha odamlar otib tashlandi, ba’zilari o‘z joniga qasd qildi.
O‘zbekiston Kommunistik partiyasining s’ezdida so‘zga chiqqan I.Karimov bu haqda shunday degan edi: “Bu ommaviy axborot vositalarida tarqatilgan, odamlarga nisbatan olib borilayotgan keng ko‘lamli, asossiz ommaviy repressiyalardir. Ular nafaqat postkriptlarni tashkillashtirish tashkilotchilariga qarshi, balki minglab oddiy ijrochilar tomonidan xalqning elkasiga og‘ir qo‘shimcha yuklarni qo‘ydilar. "
Navro‘z, hayit kabi milliy va diniy bayramlar respublikada taqiqlandi. Xalqining ko‘plab milliy urf-odatlari o‘tmish sarqitlari deb e’lon qilindi. Dafn marosimida qatnashgan va ushbu dafn paytida ibodat o‘qigan yoki rahbarlik qilgan kishilar dinga aloqadorlikda ayblanib, partiyadan haydaldi va rahbarlik lavozimidan chetlashtirildi.
Sobiq Ittifoqdagi boshqa davlatlar kabi O‘zbekistonda ham milliy va etnik qarama-qarshiliklar mavjud bo‘lib, ular tub o‘zgarishlarni talab qiluvchi iqtisodiy va siyosiy inqirozlar sharoitida yanada aniq namoyon bo‘la boshladi.
1989 yil may-iyun oylarida Farg‘ona fojiali voqealari - o‘zbek xalqi va mesxeti turklari o‘rtasidagi to‘qnashuvlar O‘zbekiston Respublikasini hayratda qoldirdi. Quva, Marg‘ilon, Farg‘ona, Qo‘qon, Namangan, Andijon, keyin Bo‘ka, Parkent, Guliston shaharlarida begunoh odamlarning qoni to‘kildi. Ushbu fojialar Markaz tomonidan olib borilgan milliy siyosatning salbiy oqibatlari o‘laroq yuzaga keldi.
Bu davrda respublikaga jamiyatni birlashtira oladigan kuchli shaxs kerak edi. Davr va tarix o‘z qahramonini maydonga chiqardi. I.A.Karimov 1989 yil 23 iyunda Respublika boshqaruvini qo‘lga oldi. SHu vaqtdan boshlab, O‘zbekistonda suverenitet tendensiyalari jamiyat hayotining turli jabhalarida namoyon bo‘la boshladi.
I.Karimov O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi etib saylanishi bilan O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy sohada jiddiy o‘zgarishlar boshlandi. I.Karimov o‘z faoliyati boshidanoq respublikaning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligiga erishishga qaratilgan yo‘lni tanladi va Markaz bilan munosabatlarda prinsipial pozitsiyani egalladi.
"Paxta" va "O‘zbek" ishlari qayta ko‘rib chiqilib, millatlararo munosabatlarga to‘g‘ri baho berildi va adolat tiklana boshladi. I.Karimov O‘zbekistonga rahbarlik qilgan dastlabki kunlardanoq o‘zbek xalqining ma’naviy kamol topishiga, milliy qadriyatlarning tiklanishiga, O‘zbekiston aholisini ijtimoiy himoya qilishga katta ahamiyat berdi.
I.A. Karimov Farg‘ona fojeasining sabablarini tahlil qilib, mojaroga sabab bo‘lgan - aholining og‘ir ijtimoiy sharoitlari, ortiqcha ish fonida ishsizlik, yoshlarning muammolariga befarqlik va ularni ish bilan ta’minlash, Farg‘ona vodiysidagi qiyin demografik vaziyat kabilar omillarni yaxshi bilar edi.
1990 yil iyun oyida O‘sh shahrida millatlararo ziddiyatlar (o‘zbeklar va qirg‘izlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlar) sodir bo‘ldi. Ushbu voqealarning guvohi bo‘lgan, jahonga taniqli yozuvchi CHingiz Aytmatov shunday deb eslaydi: "O‘shga kelgan Islom Karimov o‘ziga xos jasorati va donoligi bilan oddiy odamlar va jamoat tashkilotlari rahbarlari bilan uchrashdi. Masalani tinch yo‘l bilan hal etish zarurligini, aks holda, keskinlik nafaqat O‘zbekistonni, balki butun O‘rta Osiyoni qamrab olishi mumkin, deb qat’iy ta’kidladi”.
I.A. Karimov millatlararo munosabatlar respublikada tinchlik va hamjihatlikni saqlashning hal qiluvchi omili ekanligini inobatga olib, faoliyatining dastlabki kunlaridanoq ularning echimi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni yaxshilash bilan bevosita bog‘liq ekanligini anglab etdi. U iqtisodiyotni inqiroz holatidan chiqarish va davlat mustaqilligining poydevorini qo‘yish maqsadida amaliy ishlarni boshladi. Mamlakat mustaqillikka erishgach, respublikaning kelajakdagi rivojlanishi uchun siyosiy va iqtisodiy asos yaratishga qaratilgan strategik dasturni ishlab chiqishni boshlash kerak edi. SHu vaqtdan boshlab O‘zbekistonda suverenitet tendensiyalari jamiyat hayotining turli sohalarida namoyon bo‘la boshladi.
O‘zbekiston rahbariyati inqirozni bartaraf etish uchun o‘z dasturini ishlab chiqdi. Bunda asosiy narsa - mulkchilikning turli shakllariga asoslangan samarali, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini yaratish va O‘zbekiston fuqarolarini har tomonlama himoya qilish, farovonlikning yuqori darajasiga erishish edi.
Mustaqillik yo‘lidagi muhim qadam - bu 1989 yil oktyabr oyida o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi bilan bog‘liq "Davlat tili to‘g‘risida" qonunni qabul qilinishi bo‘ldi. Uni amalga oshirish uchun o‘zbek tilini o‘rganish bo‘yicha bepul to‘garaklar tarmog‘i yaratildi, o‘zbek tilini ta’lim muassasalarida o‘qitilishiga, o‘zbek tilida darslik va adabiyotlarning nashr etilishiga e’tibor kuchaytirildi.
"Paxta ishi" bo‘yicha ko‘plab kishilar tuhmatga qolib, asossiz ayblanyotganligi baralla aytila boshlandi va mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ularga umumiy avf e’lon qilindi.
Uzoq yillar respublikani boshqargan va buning uchun ko‘p ish qilgan SH.R.Rashidovning siyosiy siymosini tiklash bo‘yicha ham ishlar boshlandi.
I.A.Karimov 1990 yildan boshlab, Moskvada ma’lum bir yuqori lavozimlarga tavsiya etilgan shaxslardan intervyu olish amaliyotiga barham berdi, bu o‘sha paytdagi dadil va qat’iy qadam edi.
O‘zbekiston hukumati Moskvaning buyrug‘iga binoan o‘ylamasdan birlashtirilgan viloyat, tuman va shaharlarning ma’muriy qurilishini qayta ko‘rib chiqishni boshladi.
Qadimgi zamonlardan beri mehmondo‘stlik, mehr-oqibat, ochiqlik va bag‘rikenglik bilan mashhur bo‘lgan o‘zbek xalqining ma’naviy-axloqiy qadriyatlarini tiklash o‘sha davrning eng muhim vazifalaridan biri bo‘lgan. SHu bilan birga, iqtisodiy mustaqillik va siyosiy suverenitet asoslarini huquqiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha faol ishlar olib borildi. 1989 yil 20 oktyabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XI sessiyasida "Asosiy qonunga - O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida" gi masala muhokama qilindi va amaldagi O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risidagi talab kiritildi.
Iqtisodi mustaqillikka erishish borasidagi respublika rahbariyati pozitsiyasining qat’iyligi 1988-1990 yillarda bir necha bor yaqqol namoyon bo‘ldi. Xususan, I.Karimov 1989 yil 2 sentyabrda Moskvada partiyaning Plenumida nutq so‘zlar ekan, shunday dedi: "Biz Markaz va respublikalar o‘rtasidagi vakolatlarni aniq belgilash va uning mustaqilligini har tomonlama mustahkamlash tarafdorimiz". 1989 yil 25 noyabrda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining sessiyasida "O‘zbekiston SSRning 1990 yillarga mo‘ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining davlat rejasi to‘g‘risida" gi masala ko‘rib chiqilib, unda iqtisodiy mustaqillikka erishishga qaratilgan chora-tadbirlar aks ettirildi.
1990 yil 24 martda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining XII chaqirig‘ining I sessiyasi bo‘lib o‘tdi, unda O‘zbekistonda sobiq Ittifoq respublikalari ichida birinchi bo‘lib Prezident lavozimini ta’sis etish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Sessiya bir ovozdan Islom Abdug‘anievich Karimovni O‘zbekiston SSR Prezidenti etib sayladi.
Respublikada Prezidentlik institutining tashkil etilishi jahon demokratik amaliyotida umume’tirof etilgan davlat boshqaruv shaklining shakllanishi va mamlakatning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi uchun kurashning navbatdagi bosqichi edi. Ammo Markazning joylarda yangi siyosiy boshqaruv institutini joriy etilishiga, xususan, I.A.Karimovning O‘zbekiston Prezidenti etib saylanishiga munosabati salbiy edi.
Prezident devonining joriy etilishi qonunlar va boshqa davlat qarorlarini ijro etish mexanizmini kuchaytirishga, siyosiy, xalqaro va boshqa sohalarda qayta qurish jarayonlarini tezlashtirishga yordam berdi. Prezidentlik instituti O‘zbekistonda suverenitet va davlatchilikning tubdan yangi bosqichiga qadam qo‘yilganligini anglatar edi.
Respublikaning yangi rahbariyati respublika aholisining kam ta’minlangan qatlamlariga ijtimoiy yordam ko‘rsatish choralarini ko‘rdi: yolg‘iz onalar va ko‘p bolali onalarga pensiya va nafaqalar miqdori oshirildi, yangi ish o‘rinlari yaratildi, yakka tartibda qurilish uchun er uchastkalari ajratildi, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun bepul nonushta joriy etildi, aholining xarid quvvati oshdi, ishchilarning ish haqi va barcha toifadagi pensionerlarning pensiyalari oshirildi. SHu bilan birga, respublikada ma’naviy va psixologik iqlimni yaxshilash hamda ijtimoiy-siyosiy vaziyatni mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston xalqlarining ma’naviy va diniy qadriyatlarini, boy madaniy merosini tiklash ishlari boshlandi.
Markazdan O‘zbekistonga xodimlarni yuborish amaliyoti to‘xtatildi. Respublika etakchi kadrlarni tanlash va almashtirishni o‘z zimmasiga oldi. Bu O‘zbekiston mustaqillikka erishish yo‘lidan borayotganining yana bir isboti edi.
1989 yil 20 oktyabrda 2-chaqiriq O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining XI sessiyasida "O‘zbekiston Konstitutsiyasiga (Asosiy qonuniga) o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida" gi qonun qabul qilindi. Respublika Oliy Kengashiga hokimiyatning yuqori organi sifatida vakolat muddati tugagunga qadar respublikadagi rahbar kadrlarni, shu jumladan, Oliy Kengash raisi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi va boshqalarni tasdiqlash yoki tayinlash, zarur bo‘lsa, chaqirib olish huquqi berildi. Hukumatning Oliy Kengash oldida yillik hisobot berishi majburiy qilib qo‘yildi. Oliy Kengash vakolatlariga byudjet nazorati, vazirliklar va idoralarning ishini tekshirish, deputatlik mandatlarini muhokama qilish kabi masalalar kiritildi
O‘zbekiston rahbariyati respublikaning milliy iqtisodiyot bozoriga o‘tishning o‘ziga xos yo‘lini ishlab chiqishga kirishdi. O‘zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini shakllantirish kontsepsiyasi ishlab chiqilib, 1990 yil 17 oktyabrda jamoatchilik muhokamasiga taqdim etildi.Unda O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining bozor iqtisodiyotiga o‘tish borasidagi asosiy prinsiplari ishlab chiqilgan edi. Respublika rahbariyatining O‘zbekistonning siyosiy va iqtisodiy suverenitetini ta’minlash borasidagi qat’iy pozitsiyasi I.Karimovning KPSS Markaziy Qo‘mitasining (1989 yil 20 sentyabr) va O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining (1990 yil 23 mart) yalpi majlislarida so‘zlagan nutqlarida bir necha bor ta’kidlandi.
O‘zbekiston Oliy Kengashining ikkinchi sessiyasida (1990 yil 20-iyun) respublika davlat mustaqilligining huquqiy asos bo‘lgan "Mustaqillik Deklaratsiyasi" qabul qilindi. Unda ta’kidlanishicha, O‘zbekistonning davlat suvereniteti - bu o‘z hududining barcha tarkibiy qismlarida va tashqi aloqalardagi O‘zbekiston demokratik davlatining ustunligini, O‘zbekiston davlat hokimiyatining vakolatiga ichki va tashqi siyosatning barcha masalalari kirishini, O‘zbekiston o‘z taraqqiyot yo‘lini, o‘z nomini, o‘zining davlat ramzlariga ( gerb, bayroq, madhiya) ega bo‘lishini, O‘zbekistonning qonun chiqaruvchi hokimiyati respublikaning davlat suverenitetini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan qonunlarni ishlab chiqishini, O‘zbekistonning siyosiy va iqtisodiy tizimining tarkibi va tuzilishini belgilaydi.
O‘zbekiston Oliy Kengashi umumxalq referendumi bilan belgilab berilgan, O‘zbekistonda istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlar vakillariga, ularning qonuniy siyosiy, iqtisodiy, etnik, madaniy huquqlari va ona tilini rivojlantirish kafolatlangan demokratik huquqiy davlat barpo etish borasidagi qat’iy qarorini e’lon qildi. Mustaqillik Deklaratsiyasining qabul qilinishi muhim tarixiy voqea bo‘ldi. Unda respublikaning davlat tuzilishining asosiy prinsiplari mustahkamlandi: demokratik davlat va qonunlarning uning butun hududi ustidan ustunligi: davlat chegarasi va hududining daxlsizligi va bo‘linmasligi; ichki va tashqi siyosat masalalarini mustaqil hal etish; xalqaro huquqning asosiy tamoyillarini tan olish va hurmat qilish kabilar kafolatlab qo‘yildi. Masalan, ushbu hujjatning 11-bandida davlat "O‘zbekiston SSRda yashovchi barcha millat va elatlarning vakillariga teng siyosiy, iqtisodiy, etnik, madaniy huquqlar va o‘z ona tillarining rivojlanishini kafolatlaydi", deyilgan.
1991 yilning avgustida Markazda Favqulodda vaziyatlar davlat qo‘mitasi (GKCHP) tashkil etildi. Bu SSSR inqirozining eng baland va eng so‘nggi no‘qtasi bo‘ldi.
Ushbu voqealar shoshilinch ravishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovdan o‘zining mustaqil yo‘lini qonuniy belgilashni talab qildi.
1991 yil avgustdagi davlat to‘ntarishiga urinish paytida Prezident I.A.Karimov Favqulodda vaziyatlar davlat qo‘mitasi va O‘zbekistonda favqulodda holat joriy etilishini tan olmagan qat’iy pozitsiyani egalladi. Xususan, Hindistonga birinchi rasmiy tashrifini to‘xtatgan Karimov Toshkentga qaytib keldi. SHu kuni I.Karimov respublika aholisiga “ushbu og‘ir vaziyatda o‘zingizni oqilona tutishga, tinch va tartibli bo‘lishga, o‘zingizni tiyishga va sabr-toqatli bo‘lishga chaqiraman ... Biz tanlangan yo‘ldan og‘ib ketmasligimiz kerak, ularni tinglamasdan tinchlik va osoyishtalikni buzadigan, xudbin maqsadlarni ko‘zlaganlarga ergashmasligimiz kerak “, murojaat qildi.
1991 yil 21 avgustda Prezident Farmoni chiqdi, unga muvofiq Favqulodda vaziyatlar davlat qo‘mitasining ko‘rsatmalari Konstitutsiyaga zid deb e’lon qilindi.
1991 yil 25 avgustdagi Prezident Farmonida esa, unga binoan Respublika Davlat xavfsizlik qo‘mitasi va Ichki ishlar vazirligi O‘zbekiston tasarrufiga o‘tkazildi. Ichki ishlar vazirligining respublika hududida joylashgan ichki qo‘shinlari ham bevosita Prezidentga bo‘ysundi; respublika KGB, Ichki ishlar vazirligi, prokuratura, sud, harbiy qismlar va Turkiston harbiy okrugining partiya tashkilotlari tugatildi.
1991 yil 28-avgust O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti va Partiya Nazorat Qo‘mitasining qo‘shma Plenumi bo‘lib o‘tdi. Unda SSSR Markaziy Qo‘mitasi bilan tanaffus va O‘zbekiston vakillarini uning organlaridan chaqirib olinishi e’lon qilindi.
Xulosa qilib aytganda, mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekiston ana shunday og‘ir inqirozli ijtimoiy-iqtisodiy ahvolda bo‘lsa-da, shunga qaramay, xalqimizning asriy orzusi bo‘lgan istiqlol sari dadil intilish jarayonlari davom etmoqda edi.