1. Mexatronika tushunchasi. Mexatronikaning boshqa sohalar bilan bog‘liqligi. Mexatronikaning rivojlanish sohasi

p_x 250
shundagina undan olinadigan EYUK ning chastotasi /, = 50 Gs buladi. Demak, gidrogeneratorlar kup kutbli, se-kin aylanadigan, vertikal vazi yatda u r n ati l a d i-gan ayon kutbli mashinalardir.
Xozirgi vaktda gidroelektr stansiyalarda urnatilayotgan ge-neratorlarning kuvvati 200 .. . 1000 MB • A gacha boradi. Masa­lan, Sayano-Shushenskoye GESida kuvvati 7640 MB • A bulgan ge-neratorlar urnatilmokda; generagorning aylanish chastotasi 143 ayl/min; rotorining diametri 12 m ga yak.in; stator magnit utkazgichining uzunligi 2,75 m.
Issitslik elektr stansiyalarida turbogeneratorlar urnatila' di (151-rayem) va ular bug turbinalari yordamida x.arakatga kel»

151-rayem. Kuchlanishi 11000 V, kuvvati 150000 kVA, aylanish chastotasi 3000 ayl/min bulgan turbogenerator.
tiriladi. Turbogeneratorlarning aylanish chastotasi kupincha p₂ = 1500 . . . 3000 ayl/min buladi, bunday aylanish chastotasida rotorning juft sutblari soni moye dolda r = 2 va r = 1 bula­di. Shunda turbogeneratordan olinadigan EYUK ning chastotasi /_]=50 Gs buladi. Turbogeneratorlarda aylanish chastotasi kat­ta bulgani uchun ulzrda ayonmas kutbli silindrik rogor urna-tiladi. Turbogenerator ishlaganda uning rotoriga, aylanish chastotasi kvadratiga proporsional bulgan, markazdan kochirma kuchlar ta’sir etadi. Ayon kutbli rotorni markazdan kochirma kuchlar ta’siriga chidamli kilib tzyyorlash ancha murakkab ish bulgani uchun bunday rotorlardan turbogeneratorlarda foyda-lanilmaydi. Ayonmas kutbli silindrik rotorning diametri uning aktiv uzunligidan ancha kichkina buladi. Aylanish chastotasi 3000 ayl/min bulganda mexanik musta^kamligi jidatidan ro­torning eng katta diametri 1,2 ... 1,25 m ni tashkil kiladi; ro­torning aktiv uzunligi 6,0 . . . 6,5 m Turbogeneratorlar gori-zontal vaziyatda urnatiladigan mashinalardir. Xozirda issiklik elektr stansiyalarida kuvvati 300, 500, 8J0 va 1200 MB • A bul­gan turbogeneratorlar urnatilmokda
Ichki yonuv dvigatellari yordamida x.arakatga keltiriladigan dizel-generatorlar energetika sistemalaridan uzokda joylash-gan iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlashda keng ishlatiladi.
Kuvvatiga va aylanish chastotasiga karab sinxron generator-larning nominal kuchlanishi 0,23; 0,4; 3,15; 6,3; 10,5; 13,8; 15.75; 20; 24 va 36,75 kV, kuzgatish chulgamining nominal kuchlanishi 24 . . . 400 V buladi. Sinxron dvigatellarning nominal kuchlani­shi 0,22; 0,38; 3; 6; 10 kV buladi.
70. Sinxron mashinalarni suzgatish usullari
Sinxron mashinaning rotorida urnatiladigan kuzgatish chul­gami mashinaning asosiy magnit maydonini xosil kilish uchun xizmat kiladi. Bu chulgam uzgarmas tok manbaidan ta’minlana-di. Urtacha va katta kuvvatli sinxron generatorlarning kuzge-tish chulgamlari shu generator valila urnagilgan uzgarmas ^10K generayuridan ta’minlanadi (148, 150 va 151- rasm/iap). Bu generator kuzgatgich deyiladi. Kuzgatgich sinxron generator-ning kuzgatish chulgamini uzgarmas tok bilan ta’minlaydi. Odat-da, kuzgatgichning kuvvati sinxron generator nominal kuvvagi-ni'ng 0,3 ... 5% ini tashkil kiladi. Bu yerda kichik rakam katta Kuvvatli generatorlarga tegishlidir.
Katta kuvvatli sinxron generatorlarning kuzgatish sistema-sida asosiy kuzgatgichdan tashkari uning mustakil kuzgatish chul-gamiii ta’minlaydigan ikkinchi kuzgatgich (kuzgatgichning kuz-gatgichi) )?am bor {152-rayem). Sinxron generatorlarning kuzga­tish sistemasi ancha murakkab bulib, bu sistemada kuyidagilar buladi: asosiy kuzgatuvchi (/{). kuzgatgichning kuzgatgichi (K K), rostlash reostatlari (RR va RR'), kontaktorlar (L", va L₂), ma-sofadan boshkarish. apparatlari, kuchlanishni avtomatik usulda rostlaydigan kurilmalar, Katta kuvvatli sinxron generatorning Kuzgatish toki bir necha yuz ampergacha boradi. Bu tokning siy-mati kuzgatgichning kuchlanishini rostlash yuli bilan rostlana-di. Bu maksadda 152-rasmdagi RR va RR' reostatlardan foyda-laniladi. Kuzgatish sistemasida, ba’zan avariya vaziyatida kuz­gatish tokini juda tez kamaytiradigan, ya’ni magnit maydonini „uchiradigan" maxsus kurilma x^am buladi. Umuman, sinxron ma-shinalarda magnit maydoni normal ekspluatatsiya sharoitida x,am, avariya sharoitida x.am (stator chulgamlari kiska tutashganda! maxsus avtomat yordamida uchiriladi. Bu kurilma K_x va K₂ kon-taktorlarni va maydon uchiradigan R_y karshiliklarni uz ichiga

152- rayem. Katta kuvvatli sinxron generatorni elektr mashina yordamida kuzgatish sxemasi:
K—kuzgatgich (iarallel yoki mustakil kuzgatishli) uzgarmas tok generatori, 1\1\— kuzgat­gichning kuzgatgichi, RR va RR' — rostlovchi reostatlar, LGf va «\f — forsirovka kilish kontaktoryaarining kontaktlari, R>f va y'f — rezistorlar, D, va K₂ — maydon uchiruvchi avtomatning kontaktlari, Ry —tokni sundiruvchi (magnit maydonini yukotuvchi) rezistor.
oladi (152-rayem). Agar kontaktor kontakta K_g tugridan-tugri uzilsa, maydon uchirilishi davomida elektr yoyi karshiligida maydonning ^amma energiyasi ajraladi. Bu energiya kontaktor kongaktlarini eritib yuboradi. Bundan tashkari, kuzgatish toki-in.nr juda tez kamayishi chulgamda juda katta uzinduksiya EYUK ini xosil kiladi, fiy esa mashinaning izolyatsiyasini shikastlashi mumkin. Bunday x.odisalardan kutulish uchun oldin kuzgatish chulgamini uchirish P_f = 5Rs karshilikka ulaydigan /G₂ kontak­tor bekiladi, sungra YA, kontakt uziladi. Bunda kuzgatgich sin­xron mashinaning kuzgatish chulgamidan ajraladi.
Tarmok. kuchlanishi juda kamayib ketganda (kiska tutashish uzokda bulganda) sinxron mashinani sinxronizmda ushlab kolish uchun kuzgatish tokini eng katta kiymatgacha oshirish, ya’ni forsirovka k^ilish kullaniladi. Forsirovka kilish ma­shinaning saklagich rele asboblari tomonidan K. va A",, kon-taktlarining ishlashiga avtomatik impuls berish yuli bilan bajariladi Bunda K_f va K^_f kontaktlar bekiladi va /?_f xamda /?f karshiliklar va RR rostlovchi reostat kiska tutashtiriladi. Bu sharoitla kuzgatish toki eng katta kiymatga erishadi va na-tijada kuzgatgichning yakorida kuchlanish uzining eng katta kiy-matigacha usib boradi.
Kuzgatish chulgamini uzgarmas tok bilan ta’minlash usuliga karab sinxron mashinalarning kuzgatish sistemasi ikki xil bu­ladi: a) mustakil kuzgatish sistemasi; b) uz-uzidan kuzgatish sistemasi.
Mustakil kuzgatish sistemasida kuzgatish chulgami sinxron generator valiga urnatilgan uzgarmas tok generatori, ya’ni Kuzgatgichdan ta’minlanadi (152-rasm). Bu usul eng ya«shi usul disoblanib, GOST asosida gidrogeneratorlarda x.am, tur-bogeneratorlarda x.am keng kU^llaniladi. Ba’zan kuzgatish chul­gami maxsus sinxron yoki asinxron dvigatel x.arakatga kelti-radigan kushimcha uzgarmas tok generatoridan ta’minlanishi x.am mumkin.
Uz-uzidan kuzgatish sistemasida sinxron mashinani kuzgatish uchun energiya uning yakor chulgamidan oliiadi. Yakordan olina-digan uzgaruvchan tokni uzgarmas tokka aylantirish boshkarila-digan yoki boshkarilmaydigan yarim utkazgichli tugrilagichlar bi­lan amalga oshiriladi (153-rayem, a). Xozioda diod yoki tiris-torlar bilan yigilgan yarim utkazgichli tugrilagichlar x.ar xil kuvvatli sinxron dvigatellarda x.am, generatorlarda x.am, shu-ningdek katta kuvvatli gidro va turbogeneratorlarda x.am kUl-lanilmokda.
Sunggi vaktlarda sinxron generatorlarda chutkasiz kuzgatish sistemasi kullanilmokda. Bunda kuzgatgich sifatida yakor chul­gami rotorda joylashgan sinxron generatordan foydalaniladi; tugrilagich esa mashinaning valiga ma^kamlab urnagiladi. Kuz­gatgichning kuzgatish chulgami ikkinchi kuzgatgichdai ta’minla padi (153- rayem, b) va bu kuzgatgichning yakor kuchlanishi kuchla-