1. Mehnat potentsiali va uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni

4-chizma. Mehnat potentsialining tegishlilik xususiyatiga ko‘ra darajalashuv
omillari

Shuningdek, agar shaxs yakka tartibdagi xizmat faoliyatida band bo‘lsa, ishlamasa yoki iqtisodiy nofaol bo‘lsa, u holda yashash manziliga ko‘ra, mazkur shaxs hudud mehnat potentsiali tarkibiga kiritiladi.

Hudud mehnat potentsiali jug‘rofiy joylashuvi va fuqarolik holatiga ko‘ra, mamlakat mehnat potentsialini tashkil etadi. Shuningdek, mamlakat hududida faoliyat yuritayotgan fuqaroligi bo‘lmagan norezidentlarni ham mehnat potentsiali tarkibiga kiritish mumkin. Biroq, bunda ular vaqtinchalik yoki o‘zgaruvchan xususiyatga ega bo‘ladi. Demak, fuqarolikni mehnat potentsialining makro darajasini belgilab beradigan omil sifatida hisoblash mumkin.

«Mehnat potentsiali» jamiyatda mehnat imkoniyati, kuvvati, ish bilan bog‘liq kuchlarning mavjudligi, degan ma’noni bildiradi. Mehnat potentsialining ta’rifi uning shakllanishi, sifatiy, miqdoriy baholash va samarali foydalanishni ifodalovchi omillar birikmasidan iborat. Hozirgacha mazkur kategoriya olimlar tomonidan turlicha talqin qilinib, ular ushbu tushunchaga turli nuqtai nazardan yondashganlar.

Ba’zi olimlar mehnat potentsiali bilan mehnat resurslarini o‘zaro tenglashtirib, ushbu tushunchalar bir xil ma’noni anglatadi, deya ta’kidlashadi. Boshqa tadqiqotchilarning qayd etishicha, ushbu kategoriyalar bir-biridan farq qiladi, bunda mehnat potentsiali mehnat resurslari va ishchi kuchiga nisbatan kengroq tushunchadir.

Xullas, «mehnat potentsiali» mavzusi haligacha munozarali masala bo‘lib kelmoqdaki, bugungi kunda u haqdagi ilmiy-iqtisodiy yondashuvlarni uch yo‘nalishga ajratish mumkin.

Birinchi yo‘nalish vakillari «mehnat potentsiali» kategoriyasiga «resurs» jihatdan yondashib, asosan, uning miqdoriy ko‘rsatkichlariga ustuvor ahamiyat sifatida qaraydilar. Mazkur yo‘nalish vakillarining fikricha, mehnat potentsiali jamiyatni rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan ish bilan bog‘liq turli resurslar majmuidir.

Mazkur kategoriyani tadqiq etar ekan rossiyalik olim N.A. Gorelov uni «mehnat resurslari» va «ishchi kuchi» tushunchalari bilan bevosita tenglashtiradi. U bunga miqdor jihatdan yondashib, mehnat potentsiali mehnat yoshidagi ishga layoqatli aholi sonidan iboratdir, degan fikrni ilgari suradi.

Xuddi shunga o‘xshash fikrni GT. Sergeeva va L.S. Chijovalarning iqtisodiy qarashlarida ham ko‘rish mumkin. Bu. mualliflar tomonidan chop etilgan «Mamlakat mehnat potentsiali» asarida mazkur kategoriyani jamiyat egalik qiladigan mehnat resurslaridir, talqin etadi. Biroq, ular N.A. Gorelovdan farqli ravishda ushbu kategoriyani talqin etishda uning sifat jihatlariga ham e’tibor qaratadilar. Ya’ni, ularning fikricha, ishga layoqatli aholining mikdor va sifat jihatlarining o‘zaro uyg‘unligi mehnat potentsialining real mazmunini belgilab beradi.

Rossiyalik iqtisodchi olim N.A. Volgin ham unga resurs sifatida yondashib, «Mehnat potentsiali o‘zaro bog‘liq ko‘pgina elementlardan tashkil topgan mehnat resurslari yig‘indisidir. U yoki bu elementni ushbu majmuaga kiritishga asos bo‘lib xizmat qiluvchi asosiy belgi jonli shaxs, organizm egalik qiladigan ishga bo‘lgan jismoniy va ma’naviy qobiliyatdir», degan fikrni ilgari surgan.

R.P. Ruzavina, R.P. Kolosova, A.A. Kumpsova va L.E. Kunelskiylarning fikricha, mehnat potentsiali ishchi kuchi kategoriyasini ravshanlashtiruvchi yo‘nalishlardan biridir. Mazkur olimlar potentsialni resurslarga nisbatan kengroq tushuncha deb qarab, mehnat potentsialining tarkibiga ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishga layoqatli barcha fuqarolar, shuningdek ish bilan band bo‘lgan ishchilar bilan bir qatorda, ba’zi sabablarga ko‘ra ish bilan band bo‘lmagan kishilarni ham kiritadilar.

V.G. Vrublevskiy potentsialga nisbatan o‘ziga xos nuqtai nazarni ilgari surib, uning shakllanishida ish sharoitlariga ham alohida urg‘u beradi. Shunga ko‘ra, u mehnat potentsiali jami ishchi kuchi va sharoitlarning birligidan tashkil topadi, deb ta’kidlaydi.

Ukrainalik iqtisodchi olim N.V. Korovyakovskaya ham potentsialni resursga tenglashtirib, mehnat potentsiali ishga layoqatli yoshdagi aholidan hamda pensiya yoshiga etgan bo‘lishiga qaramasdan o‘zining xizmatga bo‘lgan qobiliyatini saqlab qolgan kishilar birikmasidan tashkil topadi», degan xulosaga keladi.

L.S. Degtyar esa resurslar va potentsial o‘rtasida hech qanday farq yo‘q, deb hisoblaydi Uning bildirishicha, har ikkala kategoriya ham bir xil mazmunga ega va o‘zaro teng ahamiyatlidir.

Demak, potentsialga resurs sifatida yondashadigan olimlar, asosan, miqdor ko‘rsatkichlariga birinchi darajali e’tibor berib, ular potentsialni ta’riflashda ishga layoqatli kishilar, mehnat resurslari, ish bilan bandlar, ishsizlar hamda ishlash imkoniyatiga ega bo‘lgan pensionerlar kabi aholi qatlamlari bilan cheklanganlar. Bunda ular aholining shaxsiy sifat va kasb-malaka omillarini inobatga olmaganlar.

Ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari mehnat potentsialiga «omil» jihatdan yondashib, ular potentsialning tarkibini aniqlashda shaxsiy va insoniy omillar (sifat) nuqtai nazardan yondashadilar. Ushbu qarashlarda ular sifat ko‘rsatkichlariga alohida ustuvor ahamiyat qaratadilar.

M.I. Skarjinskiy potentsialga shaxsiy omil harakatining iqtisodiy shakllaridan biri sifatida qarashni taklif qiladi. Uning fikricha, mazkur kategoriya uch bosqichli harakatdan o‘tadi: mehnat resurslari, ishlab chiqarish sharoitlari (ishchi kuchi) va mehnat potentsiali. Olimning ta’riflashicha, mehnat salohiyati jamiyatni harakatga keltirishning real va potentsial imkoniyatlaridir.

«Potentsial» tushunchasini ta’riflashda Ural davlat iqtisodiyot universitetining professori N.I. Shatalova omilga alohida urg‘u berar ekan, mehnat potentsiali - inson omilining aniq tarzda namoyon bo‘lishidir, degan qisqa ta’rifni keltiradi.

Shunga o‘xshash nuqtai nazarni I.A. Kokorevning iqtisodiy qarashlarida ham uchratish mumkin. U ham potentsialning mazmun-mohiyatini yoritishda omilga alohida e’tibor qaratib, mehnat potentsiali – inson omilining ishga oid shaxsiy sifatlar yig‘indisidir, degan fikrni ilgari suradi.

M.I. Dolishniy, S.N. Zlupko, V. Dobrik, T.M. Paliya, T. Shults va boshqalardan iborat iqtisodchilar guruhi potentsialga omilni shakllantiruvchi kategoriya sifatida qaraydilar. M.I. Dolishniy mehnat potentsialini baholash uchun uning tarkibini aniqlaydigan quyidagi formulani taklif etadi:

MP = JMpr + JMrr + JMz

Bunda: MP - mehnat potentsiali;

JMpr - jonli mehnatning potentsial resurslari;

JMrr - jonli mehnatning real resurslari;

JMz - jonli mehnat zaxirasi.

Shuningdek, M.I. Dolishniy talqinida mehnat potentsiali quyidagi sabablar birikmasidan iboratdir: demografik, tibbiy-biologik, ta’lim va kasb-malaka ko‘rsatkichlari.

V.S. Bulanovning ta’kidlashicha, potentsial o‘zida alohida inson, shuningdek jamiyatning turli ishchilar guruhining barcha mehnat imkoniyatlarini mujassam etadi. Xizmatning ko‘lami, tarkibi va miqdorini aniqlovchi resursdan farqli ravishda, potentsial uning sifati va salohiyatli imkoniyatlarini tavsiflaydi.

G.E. Slezinger mehnat potentsialini ishlab chiqarish omilining shaxsiy xususiyatlari yig‘indisidir, deb hisoblaydi. B.M. Genkinning fikricha esa, mehnat potentsiali insonning iqtisodiy faoliyatda ishtirok etish imkoniyatidir.

L.A. Kostinning fikriga ko‘ra, mehnat potentsiali insonning ishga layoqatini aniqlovchi turli sifat ko‘rsatkichlari yig‘indisidan iborat.

Birinchidan, ishchining sog‘lig‘i, mehnatga yaroqliligi, chidamliligi, jismoniy va ruhiy salohiyati.

Ikkinchidan, tug‘ma qobiliyatlar, insonning umumiy va maxsus bilimlari, mehnat ko‘nikmalari va tajribalari.

Uchinchidan, ishchilarning mas’uliyat, manfaat va talab-ehtiyojlari darajasi.

Uchinchi yo‘nalish namoyandalari esa mehnat potentsialini ham miqdor, ham sifat jihatdan o‘rganib, mazkur kategoriyani ta’riflashda har ikkala ko‘rsatkichni ham teng qo‘yadilar. Ularning nazdida, miqdor va sifat ko‘rsatkichlarining o‘zaro uyg‘unligi potentsial demakdir.

Rus olimlari V. Kostakov va A. Popovlar uning mikdor va sifat omillarining mushtarakligiga e’tibor qaratib, «mehnat potentsiali» tushunchasini – mamlakat mehnat resurslarining sifat va miqdor jihatlarining o‘zaro uyg‘unligidir, deb ta’riflaydi.

Yana bir rossiyalik tadqiqotchi A.Ya. Kibanov shu kategoriya yuzasidan o‘z fikr-mulohazalarini keltirar ekan, mehnat potentsialiga jamiyatning moddiy ne’matlar yaratuvchi kuchi sifatida qaraydi va unga quyidagicha ta’rif beradi: «Potentsial o‘zida mehnat resurslarining ishga bo‘lgan qobiliyatlarining sifat va miqdor xususiyatlari umumlashmasini ifoda etadi. Biroq, bunda «potentsial» va «resurs» tushunchalarini o‘zaro qarama-qarshi qo‘yish kerak emas, chunki potentsial jamiyat, jamoa va shaxs tomonidan yaratilgan, kelgusida amal qilish va taraqqiy etish imkoniyatini ta’minlovchi sifatlarni ifoda etib, mohiyat jihatdan «resurs» tushunchasiga mos keladi».

I.S. Maslova iqtisodiy qarashlarida potentsialga quyidagicha ta’rif beradi: «Mehnat potentsiali – ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari rivojlanishining muayyan darajasida ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok etishiga ko‘ra ishga layoqatli aholi, turli xizmatchilar guruhi yoki alohida inson barcha mehnat imkoniyatlarining sifat va miqdor xususiyatlari birligidir».

A.S. Pankratovaning qarashlarida ham miqdoriy, ham omilli yondashuvni ko‘rish mumkin. Biroq, bunda u mehnat potentsialini har ikkala (miqdor va sifat) jihatlarining o‘zaro uyg‘unligi orqali ko‘radi. Uning fikricha, mehnat potentsiali – jamiyatning, ishlab chiqarishni rivojlantirish talablariga mos keluvchi shaxsiy omil bilan ta’minlash imkoniyatini miqdoriy ta’riflaydigan tushunchadir. Boshqa olimlardan farqli o‘laroq, A.S. Pankratova potentsial – shaxsiy omilning miqdoriy namoyon bo‘lishidir, deb ta’riflaydi. Shuningdek, tadqiqotchi mehnat potentsialini aniqlashda ishga layoqatli aholining soni, ish vaqti Miqdori (davomiyligi) va unumdorlik kabi ko‘rsatkichlarga ham alohida e’tibor qaratadi.

A.E. Kotlyar mehnat potentsiali kategoriyasini tadqiq etar ekan, uning miqdor va sifat jihatlarini quyidagi tarzda ajratib beradi: miqdor ko‘rsatkichlar o‘zida ishga layoqatli aholining soni va unumdorlikning muayyan darajasida ularning ishlagan vaqtlari hajmini aks ettirsa, sifat jihatlar esa xizmatga layoqatlilarning sog‘lig‘i, jismoniy qobiliyatlari, ma’lumoti, malakasi va g‘oyaviy-siyosiy darajasi bilan ifodalanadi.

Kategoriyaning miqdor va sifat ta’riflari o‘zbekistonlik olima
D.N. Raximova tomonidan ham keng yoritib berilgan, uning fikricha, mehnat potentsiali miqdor ko‘rsatkichlari bilan bir qatorda sifat tomonlariga ham ega bo‘lishi kerak.

Mazkur ta’limotlar tomonidan ilgari surilgan turli nuqtai nazar va qarashlarda «mehnat potentsiali» tushunchasi turlicha talqin qilinmoqda. Bunda unga omil sifatida yondashuvchilar resurs deb qarovchilarga nisbatan kengroq anglamoqdalar.

Demak, ko‘rib o‘tilganidek, mehnat potentsiali ko‘pchilik olimlar asarlarida tushuncha sifatida qaraladi, ba’zi tadqiqotchilarning ilmiy ishlarida esa, u ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya sifatida e’tirof etiladi. Bir qator tadqiqotchilar esa uni nisbatan kengroq talqin qilib, mazmun jihatdan «mehnat resurslari», «ishchi quchi» kabilardan farq qiluvchi murakkab, ko‘p qirrali ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya deb qaraydilar. Mazkur tushunchani iqtisodiy kategoriya sifatida talqin qiluvchilar mehnat potentsialining ijtimoiy shakli sifatida ishchi jamoalar va alohida xizmatchilarning shakllanishi, taraqqiy etishi hamda inson shaxsining imkoniyatlaridan amalda foydalanish borasida yuzaga keladigan ishlab chiqarish munosabatlarini ko‘radilar.

O‘zbekistonlik bir guruh iqtisodchi olimlar (R.A. Ubaydullaeva,

X.P. Abulqosimov, D.N. Raximova, Sh.N. Zaynutdinov, Sh.R. Xolmo‘minov,

A.A. Abdug‘aniev, A.V. Vahobov, N.X. Rahimov) mehnat potentsiali jismoniy imkoniyatga, ma’lumot, kasbkor, malakaga ega, ishlab chiqarishda ishtirok etishga layoqatli barcha fuqarolarni o‘z ichiga oladi, degan fikrni ilgari suradi. Bu ta’rifda ular potentsial resursga nisbatan keng tushuncha bo‘lib, miqdor ko‘rsatkichlari bilan birga ishchining ishlab chiqarish faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi sifat ko‘rsatkichlariga ham egadir, deb ta’kidlaydilar.

Fikrimizcha, mehnat potentsiali mehnatga bo‘lgan qobiliyatlarning umumlashmasini (ularning miqdoriy va sifatiy munosabatlarida), alohida ishchini va jami xizmatchilarning mehnat faoliyatida qatnashish imkoniyatlarini ifodalaydi. Potentsialning resursdan sifat jihatidan farqi shundan iboratki, mehnat potentsiali jamiyat ixtiyoridagi oddiy ish salmog‘i (massasi) emas, balki, ijtimoiy mehnatning yuqori samarasini ta’minlaydigan, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning optimal imkoniyatini ifodalaydigan, xizmat faoliyatiga muvofiq keluvchi sharoitlar birligidir.

O‘zbekistonda chop etilgan «Mehnat iqtisodiyoti» darsligida keltirilishicha, «mehnat potentsiali» iqtisodiy kategoriyasining «ishchi kuchi» va «mehnat resurslari» kabi kategoriyalardan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyati quyidagilardan iborat.

Birinchidan, mehnat potentsiali jamiyat qilayotgan jonli mehnatning miqdoriy va sifatiy aniq resurslaridir. Shuningdek, u o‘zida sifat jihatlarining barchasini gavdalantiradigan ishchi kuchi majmuidir.

Ikkinchidan, ushbu iqtisodiy kategoriya muayyan bir ishchini ham, ularning barchasini ham mavjud imkoniyatlardan foydalanish darajasini baholash imkoniyatini beradi, bu amaliyotda inson omilining faolligini oshiradi.

Uchinchidan, mehnat potentsialini tahlil qilish, ishlab chiqarishning inson va ashyoviy omillari o‘rtasida sifatiy, tarkibiy muvofiqlik bo‘lishiga yordam beradi.

Mazkur fikr-mulohazalarni rivojlantirgan holda ta’kidlash lozimki, «mehnat potentsiali» tushunchasi ijtimoiy-iqtisodiy mazmun-mohiyatiga ko‘ra, «mehnat resurslari» va «ishchi kuchi» tushunchalaridan ko‘ra kengroq ma’no kasb etadi. Mamlakat mehnat potentsialini ta’riflashda, unga faqat ish jarayonini amalga oshiruvchi kuch va imkoniyatlarning namoyon bo‘lishi, deb qaramaslik kerak Chunki mehnat potentsiali iqtisodiyotda band bo‘lgan va xizmat jarayonlarida faol ishtirok etayotgan ishchi kuchi bilan birga aholining mehnatda band bo‘lmagan nofaol (zaxira) qismini ham o‘z ichiga oladi.

«Ishchi kuchi» va «mehnat resurslari» tushunchalari bir xil mazmunga ega emas, resurslarning ishchi kuchiga aylanish jarayoni bir qancha bosqichlarni bosib o‘tadi. Dastlabki bosqichda resurslar ishchi kuchining salohiyatli qismi bo‘lib, ular mehnat vositalari va qurollari bilan ishlash tajribasini orttiradi. Ikkinchi bosqichda esa ular ish joylarga taqsimlanadi. Shu tariqa jismoniy va aqliy qobiliyatlarning faoliyat jarayonida sarflanishi ro‘y beradi.

Mehnat resurslari bu davrda ishchi kuchiga aylanadi. Uchinchi bosqichda ishchi kuchi vaqt va quvvat sarflab, moddiy ne’mat yaratadi hamda u iste’mol qiymatiga ega bo‘ladi.

Ishchi kuchi mehnat faoliyatini to‘xtatishi bilan yana iqtisodiy nofaol aholi tusini oladi, lekin resurs tarkibida qoladi. Shu sababli mehnat resursi mehnat potentsialidan o‘z xizmati bilan ishlab chiqarishda ishtirok etish imkoniyatiga ko‘ra farqlanadi.

Potentsialni ilmiy-iqtisodiy jihatdan tadqiq etish uning resurs tarzidagi mazmun-mohiyatini ham sifat, ham miqdor jihatdan ochib beradi. Mehnat potentsialini ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya sifatida shakllanishi, uning tadqiq etilishi va o‘rganilishi bir necha bosqichlarni bosib o‘tdi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning rivojlanib borishi natijasida «ishchi kuchi», «mehnat resurslari», «mehnat potentsiali» kabi iqtisodiy tushuncha va kategoriyalarning ham ma’no-mazmuni birmuncha o‘zgarib bormokda. Bulardan nafaqat ilmiy-iqtisodiy adabiyotlar, balki kundalik amaliyotimizda ham keng foydalanila boshladi.