1. Mehnat potentsiali va uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni

chizma. Mehnat potentsialining tegishlilik darajasiga
ko‘ra tasniflanishi

Miqdor ko‘rsatkichi xodimlar (asosiy va o‘rindosh) soni, ish kunlari miqdori, ish vaqti davomiyligi hamda xodimlarning ishlagan kun va soatlari miqdorida o‘z aksini topadi. Mazkur ko‘rsatkichlar orqali korxonaning xodimlar bilan ta’minlanganlik darajasi, bajarilgan ish hajmi, bitta xodimning bajargan ishi, mahsulot ishlab chiqarishga ketgan vaqt sarfi va mehnat unumdorligi kabilarni aniqlash mumkin.

Sifat ko‘rsatkichlari xodimlarning yosh, jins, ma’lumot, kasb-malaka, tajriba-ko‘nikma tarkibi bilan ifodalanadi. Shuningdek, xodimlar shtat jadvalining ma’muriy, boshqaruv, maxsus, xizmat ko‘rsatuvchi va yordamchi kabi personallarga bo‘linishini ham ularning sifat ko‘rsatkichlari deb qarash mumkin. Korxona kadrlari tarkibining sifat ko‘rsatkichi qanchalik yuqori bo‘lsa, faoliyati shunchalik darajada rivojlanadi. O‘zida oliy ko‘rsatkichli mehnat potentsialiga ega bo‘lgan korxona yuqori raqobatbardoshlikka ega bo‘ladi. Chunki, tashkilot rivojini aynan malakali kadrlar ta’minlaydi. Shu bois bozor iktisodiyoti sharoitida korxonalar ularni ishga olish uchun harakat qiladilar va buning uchun o‘zaro «kurashadi»lar. Mazkur raqobatda ular qulay mehnat sharoiti va yuqori ish haqini asosiy qurol qilib oladilar. Demak, miqdor va sifat ko‘rsatkichlarning o‘zaro uyg‘unligi hamda mutanosibligi korxonada unumdorlik va taraqqiyotning bosh omilidir.

Hudud (mintaqa) mehnat potentsiali deb ma’lum hududga tegishli bo‘lgan va unda istiqomat qiluvchi jami mehnat potentsiali tushuniladi. Uni alohida ajratib ko‘rsatish zarurati shundaki, O‘zbekiston Respublikasida hududlar tarixiy, tabiiy-iqlimiy, jug‘rofiy, relef, demografik, ijtimoiy, iqtisodiy va urbanizatsiya nuqtai nazaridan bir-biridan farqlanadi. Shu bois, ularning mehnat potentsiali ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega va bir-biridan farqlanadi. Qaysi hududda iqtisodiyotning qanday tarmog‘i rivojlanganligi mazkur mintaqada mehnat potentsialining asosiy ulushi ushbu sohada bandligi va ixtisoslashuvini belgilab beradi. Masalan, Toshkent shahri va Toshkent viloyatida mehnat potentsialining sanoatga, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalariga ixtisoslashuvini ko‘rish mumkin bo‘lsa, Navoiy viloyatida esa og‘ir sanoat (tog‘-kon metallurgiya) va qayta ishlashga ixtisoslashuv nisbatan kuchlirokdir. Shuningdek, Sirdaryo, Jizzax, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida dehqonchilikka ixtisoslashuvni kuzatamiz. Xududlar xususiyatiga ko‘ra, mehnat potentsiali ixtisoslashuvi ham bir-biridan farqlanadi, bu esa iqtisodiyotdagi nisbiy ustunlikni keltirib chiqaradi.

Keng doirada olsak, mamlakat mehnat potentsiali bu mintaqadagi jami mehnat imkoniyatlari va salohiyatini o‘zida mujassam etib, hududiy birikmalardan tashkil topadi, uning kuch-qudratini belgilab beradi. Chunki shaxslar birligi, jipsligi jamiyatni tashkil etadi, Kuchli jamiyat esa kuchli davlat asosidir.

Yuqorida sanab o‘tilgan har uchala darajaning ham asosini inson omili, ya’ni shaxs mehnat potentsiali tashkil etadi. Chunki jamoa ham, jamiyat ham shaxslarning o‘zaro birikmasidan iboratdir. Shunday ekan, mamlakat mehnat potentsialini shakllantirish, rivojlantirish uchun, avvalo, har bir insonni shaxs sifatida tarbiyalash va uning mehnat omili darajasiga etkazish talab etiladi. Chunki yurtning barcha aholisi ham mehnat omili bo‘lib etisha olmaydi. Albatta, bunga, birinchi navbatda, sog‘liq va jismoniy ko‘rsatkichlar ta’sir etsa, shuningdek, aqliy qobiliyat, ta’lim, malaka, ko‘nikma va tajriba kabilar ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Shu bois davlatimizda aholi (ayniqsa onalar va bolalar) sog‘lig‘ini saqlash, nogironlarni reabilitatsiya qilish, jismoniy salohiyatni yuksaltirishga alohida e’tibor qaratiladi. Chunki onalar, ayollar mamlakatga mehnat potentsialini bevosita tarbiyalab beradilar, zero, yoshlar Vatanning ertangi kuchlari va kelajak egalaridir.

Mehnat potentsialining darajalashuvi va unga omillarning ta’siri quyidagi chizma ko‘rinishida ro‘y beradi:

Korxonalar esa ma’muriy-hududiy jihatdan ma’lum hududga tegishli bo‘lib, ularning umumiy birikmasi hudud mehnat potentsialini tashkil etadi. Bunda mezo darajalashuv ro‘y beradi va shu jarayonda jug‘rofiy manzil hududiy potentsialni hosil qiluvchi omil sifatida yuzaga keladi.