1-Mavzu: “Virtual madaniyat asoslari” o’quv modulining predmeti, maqsadi va vazifalari

1-Mavzu: “Virtual madaniyat asoslari” o’quv modulining predmeti, maqsadi va vazifalari

I-modul. “Virtual madaniyat asoslari” o’quv modulining predmeti, maqsadi va vazifalari. Jamiyatdagi madaniy o’zgarishlar.

I.1. “Virtual madaniyat asoslari” o’quv modulining predmeti, maqsadi va vazifalari

Reja:

1. 
   .“Virtual” va “virtual madaniyat” tushunchalarining genezisi va mazmun-mohiyati
   

2. 
   “Virtual madaniyat” o’quv modulining predmeti, maqsadi va vazifalari
   

3. 
   “Virtual madaniyat” kategoriyalari, yo’nalishlari va funksiyalari
   

Tayanch tushunchalar: Virtual, virtual olam, virtual madaniyat, an’anaviy madaniyat, postmodernizm, kognitiv, kommunikativ, sotsializatsiya, kompensatsion, gedonistik funksiyalar

Hozirgi kunda mamlakatimizda yoshlarning ma’naviy hamda jismoniy barkamolligi masalasidagi va yoshlarga oid islohotlar samaradorligini yanada oshirishdagi «O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to‘g‘risida»gi, «Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunlari doirasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuningdek, ushbu qonun hujjatlarida yoshlarning haq-huquqlari va ularning qadr-qimmatlarini poymol qiluvchi har qanday holatlardan qonuniy jihatdan himoyalanishi ko‘rsatilgan. Yoshlarimizning ma’naviy olamida bo‘shliq yuzaga kelmasligi uchun ularning qalbi va ongida sog‘lom hayot tarzi, milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg‘usini bolalik paytidan boshlaboq shakllantirishimiz kerakligi ta’kidlangan. Shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2017–2021 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasining to‘rtinchi yo‘nalishida jismonan sog‘lom, ruhiy va intellektual rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, qat’iy hayotiy nuqtai nazarga ega, Vatanga sodiq yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirishga alohida e’tibor qaratilgan.

Darhaqiqat bugungi voqelik, yoshlar zimmasiga juda ulkan ma’suliyatli vazifalarni qo‘ymoqda. Dunyoda har kuni minglab novatsiyalar jamiyatning turli sohalariga tadbiq etilmoqda. Bugun jahon ilm-fani yutuqlari bilan qurollanmagan inson sog‘lom raqobatga kirisha olmaydi. Bugun sizlar uchun yangilik hisoblangan “Virtual madaniyat” o‘quv moduli global ta’lim uchun yangilik emas. Bugun jamiyatimiz turli sohalarida yuzaga kelgan minglab muammolar ushbu o‘quv modulini yaratishni hamda talabalar qalbi va onggiga singdirishni taqozo qilmoqda. O‘qitishdan ko‘zlangan eng asosiy maqsad – mamlakatimiz yoshlarida axborot olish, foydalanish va uni tasarruf etish madaniyatini shakllantirishdan iboratdir.

Aflotun asarlarida zamonaviy virtualizm nazariyalarining o’ziga xos “arxetipal asoslari” haqida gapirishimiz mumkin. Xususan, Platon tomonidan belgilangan “narsalar dunyosi” va “g’oyalar dunyosi”ga bo’linishni aniq ko’rib chiqish real va virtual olamlarni chegaralash deb tushunish mumkin. Faylasuf fikrlar olamini xayoliy dunyo emas, balki teng darajada haqiqat shakli, bundan tashqari, birlamchi maqomga tayinlaydi. Aflotunning asosiy fikrlaridan biri shundaki, ko’rinadigan narsa haqiqiy emas: agar biz biron narsani ko’rsak, bu biz idrok qilganimizdek u mavjudligini anglatmaydi. Zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, Platonni dunyoni anglash odati falsafaning “abadiy” g’oyalari maqomiga ega bo’lishi mumkin[1].

“G’oyalar dunyosi”ni tushunishda muhim bir narsani ta’kidlaymiz. G’oyalar faqat ongimizda mavjudligi konstruktiv spekulyativ tuzilma ekanligi, atrofimizdagi narsalar bu g’oyalarning aksariyati mahsulotlaridir.

“Davlat” risolasida Platon “g’or afsonasi” ni taqdim etadi, bu dunyoni idrok etishning (bu voqelik va uning o’rnini bosuvchilar) ikkiligi haqidagi g’oyalarini metafora bilan izohlaydi. U odamzod hayotini g’orning tasviri bilan taqqoslaydi: “Mana, odamlar er osti uyida, go’yo keng bir bo’shliq butun uzunligi bo’ylab cho’zilganga o’xshaydi ... Bolaligidan oyoqlarida va bo’ynlarida kishanlar bor, shunda odamlar uddalay olmaydilar. Ular o’z joylaridan siljiydilar va ular faqat ko’zlari oldida to’g’ri narsani ko’rishadi, chunki bu zanjirlar tufayli boshlarini aylantira olmaydilar. Odamlar nurga orqa o’girishgan ”[2]. G’or devorida uning tashqarisida turgan narsalarning soyalari aks etadi, lekin odamlar chiqish uchun orqa tomonda o’tirganlari sababli, ular o’zlarining mavjudligini bilishmaydi. Ko’rinib turibdiki, kuzatilgan soyalar ob’ektlarning o’zi va yagona mumkin bo’lgan voqelikni aks ettiradi. Ularning dunyo haqidagi g’oyalarining butun palitrasi soyalar naqshlari, yorug’lik o’yinlari va g’or tashqarisida sodir bo’layotgan voqealarning aks-sadosi bilan cheklangan. Va bu voqelikning g’alati aksini ular to’g’ridan-to’g’ri berilgan deb qabul qiladilar, bu ular uchun haqiqiydan ko’ra ko’proq haqiqatga aylandi. Ommaviy aloqaning zamonaviy tadqiqotchilari media makonini tahlil qilganda (zamonaviy talqinlarda, ko’pincha virtual haqiqat deb talqin qilingan), Aflotunning metaforasiga tayanishi tasodif emas.

Shunday qilib, Platon dunyoning ontologik ikkitomonlama g’oyasini birinchilardan bo’lib ishlab chiqdi. Ushbu nuqtai nazardan, erishib bo’lmaydigan g’oyalarni olamni virtual (boshqa o’lchovda mavjud) haqiqat prototipi deb hisoblash mumkin. Biror narsa va narsa g’oyasining so’zsiz dualizmi Platon izdoshlarining Megariya maktabi tushunchalarida chuqurlashdi. Aristotel g’oyani narsaning ichiga qo’yib, bunday hal qiluvchi bo’shliqni bartaraf etishga harakat qildi. Har bir g’oya, uning fikricha, samoviy g’oyalarning vaqtinchalik shohligida emas, balki narsaning o’zida, uning ideal ko’rinishi – shakli sifatida ishlaydi. Bundan tashqari, biror narsaning eidosi uning o’ziga xos xususiyatlarini (boshqalardan farq qilishiga imkon beradigan) ham, umumiy narsada ham mavjud (bu uning yaxlitligi haqida gapirishga imkon beradi).

Biroq, virtual haqiqat haqidagi g’oyalarning ildizlari mumtoz falsafada yotganiga qaramay, ushbu muammo falsafiy va madaniy bilimlarning postklassik yo’nalishi bo’yicha to’liq va asosli ravishda ishlab chiqilgan. Bu postmodernizmning asosiy o’rganish ob’ekti bo’lgan virtual, sun’iy ravishda yaratilgan dunyo; Bir qator tadqiqotchilar virtual voqelikni postmodernizm uslubi va kayfiyatining to’la timsoli deb bilishlari tasodif emas[3].

Postmodernizm – bu yigirmanchi asrning o’zi singari, zamondoshlarning ongida “charchagan”, “entropik madaniyat” davri bilan bog’liq bo’lgan murakkab va munozarali hodisa. Postmodernizm davrining boshlanishi ham madaniyatning mazmunini o’zgartirdi: bir paytlar qattiq bo’lib tuyulgan madaniy ierarxiya yo’q bo’lib ketdi, madaniy uslublar, hayot shakllari va shakllari farqlanadi; elita va ommaviy madaniyatlar o’rtasidagi qarama-qarshilik yo’q qilinmoqda. Mafkuralar diktaturasi bilan bo’lishib, postmodernizm madaniyatning mafkuraviy eklektizm va parchalanish holatiga o’tishiga yordam berdi. Ushbu madaniy ziddiyatlarni sun’iy ravishda yumshatish va yumshatish “tenglashtirilgan” qiymat ierarxiyalarining postmodernistik ta’siri, bir-birini to’ldiruvchi g’oyalarni shakllantirish, madaniy shakllar va olamlarning teng mavqeiga ega bo’lish uchun yo’l ochdi.

Postmodernizmda voqelikni anglashning asosiy kategoriyalaridan biri (va shu bilan birga uni tasvirlashning o’ziga xos tili) bu metafora. Postmodernizm dunyosi metaforik, postmodernizmning tili metafora konglomerati hisoblanadi: matn bu dunyo metaforasidir; labirint, to’r, ildizpoyalari – madaniyatning ko’pligi metaforalari; (G. Deleuze postmodernizmni “metafora uyg’onishi” deb belgilaganligi bejiz emas)[4]. Bu metafora orqali yangi dunyoning qurilishi va virtualizatsiyasi vositasi sifatida qarash mumkin. Ijtimoiy hayotning deyarli barcha ko’rinishlarida metafora topib (“odamlar metaforaning yo’lovchilari, ular xuddi shu mashinada yashaydilar”) J. Derrida mavjudlik dunyosini faylasufning o’zi va boshqalar tomonidan qabul qilinadigan virtual makon sifatida tushunadi. ...

Shunday qilib, postmodern falsafa real dunyoni virtual simulyatsiyaga aylantirgan holda idrokning klassik stereotiplarini yo’q qiladi. Shu munosabat bilan, haqiqiy va virtual olam chegaralarining shaffofligiga asoslangan “utopik demokratik loyihalar”[5] yaratish vasvasasi mavjud.

Yigirmanchi asrda kompyuter texnologiyalarining jadal rivojlanishi, global Internet tarmog’ining paydo bo’lishi “virtual haqiqat” tushunchasini yangi axborot-texnik sohaga nisbatan qo’llash imkonini berdi. Hozirgi kunda, ko’pincha “virtual”, “kompyuter soati” yoki “sayohat” paytida monitor ekranida odam oldida paydo bo’lgan “soxta dunyo” deb nomlanadi va ular bu atamani raqamli, multimedia texnologiyalari va elektron sohalar bilan bog’liq holda ishlatadilar. www.history.ru.

“Virtual haqiqat, virtual dunyo – keng ma’noda – inson tomonidan yaratilgan barcha ramziy voqelik, madaniyat dunyosi, belgilar, afsonalar, dinlarning ramzlari va tasvirlari, fanning ideal ob’ektlari va nazariyalari, san’at va adabiyot qahramonlari; 2) tor ma’noda – texnik vositalardan (kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari va boshqalar) foydalanadigan shaxs tomonidan yaratilgan va u bilan o’zaro aloqada bo’lgan, hissiy sohada virtual haqiqat ob’ektlarini idrok etadigan va uning reaksiyalari[6]

Aslida, ushbu atamaning ommalashishi, kundalik foydalanishning faol leksikoniga kiritilishi kompyuter o’yinlari va Internet texnologiyalarining tarqalishi bilan bog’liq. Yigirmanchi asrning 60-yillarida kibernetika sohasida ishlaydigan mutaxassislar “sun’iy voqelik” deb nomlagan yagona axborot makonida tasvir, tovush va harakatni birlashtiradigan tizimni yaratishni boshladilar. Terminning “otasi” – J. Lanier – 80-yillarning boshlarida uy kompyuterlarini dubulg’a va qo’lqoplar bilan ishlab chiqaradigan shaxsiy kompyuter kompaniyasini yaratdi, bu kompyuter o’yinlari ishtirokchisiga har xil “soxta jonli” ta’sirni boshdan kechirib, sun’iy voqelikka chuqur kirib olishga imkon berdi. Yigirmanchi asrning 90-yillari boshlaridan boshlab “virtual haqiqat” atamasi hamma joyda texnik vositalar yordamida, ayniqsa kompyuter yordamida yaratilgan o’ziga xos muhitni anglatish uchun ishlatilgan. Industriyadan keyingi jamiyat axborot va kommunikatsiyani etakchi qadriyatlar qatoriga qo’ydi va shu bilan sun’iy – texnikaviy vositachilik orqali amalga oshiriladigan virtual voqelikni yaratish uchun zarur va etarli shart-sharoitlarni yaratdi.

P.Burdie va N.Luhmann tomonidan qurilgan voqelik kontseptsiyasiga ko’ra, voqelik (ob’ektiv haqiqat mavjud emas, bu borada faqat bizning subyektiv fikrlarimiz mavjud), odam dunyoga qaraydigan ommaviy axborot vositalarining ko’zoynagi metaforasiga tayanadi, bunga qarab, u atrofdagi voqelik haqida o’z shaxsiy fikriga ega bo’ladi. “Bir narsani ko’rish” va “boshqasini ko’rmaslik” yoki “qandaydir tarzda ko’rish” bu odam bir tomondan murojaat qiladigan xususiyatlar to’plami bo’lib, televizor ekranida, monitorda va boshqa tomondan yaratilganlarni idrok etgan holda sub’ektiv virtual olamni yaratadi[7].

G. Debord zamonaviy jamiyatni teatr tomoshasi obrazi bilan taqqoslaydi, bunda ilgari boshdan kechirganlarning barchasi endi spektaklga – virtual tajribaga aylantiriladi. Spektakl bir vaqtning o’zida jamiyatning o’zini va jamiyatning bir qismini va birlashuv vositasini anglatadi[8].

Shunday qilib, voqelik kabi o’tgan ko’rinish dunyosida hayot tuyg’usi paydo bo’ladi: teatrlashtirishning ko’pligi, realistik shoular dunyoni haqiqat va fantastika o’rtasidagi chiziqni asta-sekin xiralashgan, haqiqatan ham mavjud va xayoliy-idrokli, katta o’yin sifatida qabul qilishga olib keladi.

M. Makluxanning kontseptsiyasi dunyoni “global axborot qishlog’i”[9] deb biladi. Muallif ommaviy axborot vositalarining ta’sirini ijobiy deb baholaydi, chunki bu odamlar o’rtasidagi aloqa doirasini kengaytirishga yordam beradi; odamni noyob aniqlangan mahalliy kundalik dunyolar chegaralarini surib, yangi axborot hamjamiyati bilan tanishtiradi. Axborot-kommunikatsiya tizimining muhim xususiyati uning haqiqatni “ikki baravar oshirish”, ob’ektiv mavjud bo’lganiga nisbatan virtual rolini o’ynaydigan “ikkinchi voqelik” ni yaratish qobiliyatiga ega ekanligida namoyon bo’ladi.

Shunday qilib, voqelik haqidagi g’oyalar rivojlanishining hozirgi bosqichida barcha oldingi texnologiyalar va vositalar markazlashtiruvchi ahamiyatini yo’qotdi, Internet esa axborot-texnik tizim evolyutsiyasida yangi bosqichning tizimli omilidir. Shunday qilib, eng yangi axborot texnologiyalari va aloqa tizimi haqiqiy voqelik sifatida namoyon bo’ladi, unda atrofdagi ob’ektiv haqiqat virtual media tasvirlari va kiberfazoning sun’iy kompyuter dunyosida aks ettirilgan. Ma’naviy va ramziy ta’lim sifatida virtual voqelikka bo’lgan yondoshuvdan asosiy farq kiberfazoning ontologik va aksiologik ikkilamchi tabiatini rasmiy tan olishdan iborat (bu, albatta, Internet foydalanuvchilari kiberfazoni idrok etishda har doim ham qo’llanilmaydi). Bu holatda fazilat bilvosita voqelik sifatida qaraladi va real dunyoga nisbatan almashtirish funktsiyasini bajaradi.

Shunday qilib, voqelik g’oyasining falsafiy va madaniy tushunchasining retrospektivasini keltirar ekanmiz, uni o’rganishda turg’un (har doim) dolzarblik zonasini, ikki dunyoning chegarasida inson ongini muvozanatlashning doimiy takrorlanadigan sababini – ob’ektiv mavjud bo’lgan va deyarli barpo etilganligini aytib berishimiz mumkin. Yuqori texnologiyalarning rivojlanishi faqat virtual haqiqat tushunchasini sharhlash chegaralarini kengaytirdi va tadqiqotchilarga uni telekommunikatsion makon, axborot texnologiyalari muhiti, bizning zamonimiz kiberhonasi va mumkin bo’lgan kelajak sifatida qarashga imkon berdi.

Vertuallikni boshqa mavjudot, boshqa dunyo, haqiqiy kundalik hayotning utopik dixotomiyasi deb tushunish qadimgi davr mutafakkirlari tomonidan ko’tarilgan. XX asrning 90-yillari o’rtalariga kelib: “fazilat”, “virtual haqiqat”, “ongni virtualizatsiya qilish” tushunchalari shu qadar ommalashgan va moda tendentsiyalariga (nazariy tushunchalarda ham, real hayot amaliyotida) shunchalik mashhur bo’lib qolganki, uni topish qiyin bo’lib tuyuladi. Shunday qilib, haqiqiy dunyoning yonida endi yangi virtual dunyo, yangilangan va mo’jizakor voqelik paydo bo’ldi. Ammo bu yangilik emasmi? Va bu so’zning o’zi yangimi? Uni qaysi sohalarga nisbatan qo’llash mumkin? Vertuallik, virtual haqiqat masalalari turli yo’nalishdagi tadqiqotchilar e’tiborini tobora ko’proq jalb qilmoqda va bu hodisaga qiziqish ortishi sharoitida tabiiydir.

O’yin mashinalari, ko’ngilochar shoular, virtual kompyuter dunyosi odamni o’rab turgan voqelikning ochiq-oydin timsoliga aylandi. Hamma narsa aktyorlik va qimor o’yinlarining elementiga aylandi (“Debord jamiyati”): savdo, siyosat, ijtimoiy-madaniy amaliyotlar, umuman odamlar o’rtasidagi munosabatlar. Madaniyat tobora ko’proq chiziqli va rivojlanishning bashorat qilinadigan xususiyatlarini yo’qotishni boshlaydi. Voqelikda ro’y berayotgan tub o’zgarishlar virtual haqiqat fenomeni va uni yaratadigan (yoki uni yaratadimi?) virtual madaniyatni tahlil qilish va talqin qilishga qaratilgan izlanishlarga sabab bo’ladi.

Virtuallik muammolarini ikkita asosiy yo’nalishni ajratib ko’rsatamiz: madaniyatning boshqa mavjudoti sifatida voqelikni bilvosita tahlil qilishga yo’naltirilgan yo’nalish; virtualizm va virtual haqiqatni zamonaviy ilmiy bilimlar toifasi va bizning davrimizdagi voqealar bilan bevosita bog’liq bo’lgan tadqiqot maydoni.

Birinchi blokda o’tmish faylasuflarining asarlarini kiritish mumkin, ular virtual haqiqat fenomeni keyingi o’qish uchun kontseptual asoslarni bayon qiladi. Antik davrdan beri faylasuflar dunyoning ikkitomonlama mavjudligi g’oyasini ishlab chiqdilar: Parmenidlarning yo’qligi g’oyasi, dunyoni “g’oyalar dunyosi” va “narsalar dunyosi” ga bo’lish Platon va Aristotel falsafasida; O’rta asr faylasuflari (Tomas Akvinas, Brabantning Siegeri, Nikolay Kuzanskiy) asarlarida virtual haqiqat mavzusi markaziy mavzulardan biri – “narsalarning ruhi” ning o’ziga xos xususiyati, ularning asossiz fazilatlari, ravshan dunyoga nisbatan yuqori darajadagi voqelikdir. Shunga o’xshash g’oyalar I. Kant falsafasida (dunyoni “noumenon” va “hodisa” nuqtai nazaridan tushunish), E. Husserl, “mavhumlik” atamasini kiritgan, bu dunyoning mavjudligi haqida har qanday shubhadan voz kechishni anglatadi va bu dunyo bu dunyo mumkin bo’lishi mumkinligini anglatadi. U faol shaxs nima bo’lmaydi.

Ikkinchi yo’nalish bo’yicha mavjud bo’lgan barcha adabiyotlarni (virtualizm va virtual haqiqat muammolarini to’g’ridan-to’g’ri o’qish) ancha umumlashtirilgan shaklda biz quyidagicha tasniflashimiz mumkin:

• 
  Mualliflarning, asosan postmodernizm paradigmasining virtual haqiqatni voqelik simulyatsiyasi sifatida ko’rib chiqadigan tadqiqotlari;
  

• 
  Texnik vositalar (kompyuter) tomonidan yaratilgan virtual haqiqatni anglashga qaratilgan adabiyot
  

Kommunikativ muhit (Internet muhiti);

• 
  Ongni virtualizatsiya qilish va virtual madaniyatni jamiyatning ma’naviy o’lchovining alohida sohasi sifatida rivojlantirish istiqbollarini tushunish.
  

Birinchi adabiyot blokining asosini postmodern falsafasining asosiy qoidalari, birinchi navbatda simulakraning mavjudligi, uning birlashishi natijasida maxsus dunyo – virtual reallikning yaratilishi yoki J.Baudrillard ta’kidlaganidek, giperreallik tashkil qilindi. G.Debord, J.Deleuze, J.Derrida, J.Lakan, J.F.Lyotard, V.Eko tadqiqotlarini ushbu yo’nalishdagi ishlar deb tasniflash mumkin.

Postmodernizmning asosiy qoidalaridan kelib chiqqan holda va virtualizmning zamonaviy mutaxassislari asarlarida virtual voqelikni sun’iy ravishda yaratilgan muhit sifatida o’rganish amalga oshirildi: I.A. Akchurin, V.V. Bichkov, V.A. Emelin, M. M. Kuznetsov, N.B. Mankovskaya, N. A. Nosova, M. Yu. Openkova, A. Yu. Sevalnikov, M.Epstein. Virtual haqiqat mualliflar tomonidan media-texnik va axborot-kompyuter aloqa vositalari yordamida mavjud bo’lgan muhit sifatida talqin qilinadigan adabiyotni ajratib qo’yish kerak. Kompyuterlar tomonidan yaratilgan va Internet makonida virtual voqelikni modellashtirish muammolari M.Kastels, U.Koper, Z.Lagne, V.M.Rosin, E. Toffler, M.Haym asarlarida ko’rib chiqilgan.

Kommunikatsion-media effektlarini o’rganish muammosi kommunikatsiya nazariyasi va amaliyoti klassiklari M.Viber, D.Klapper, P.Lazarsfeld, G. Lassvell, V. Lippmanning asarlarida o’z aksini topgan. Media maydonini o’rganish tajribasini umumlashtirish G.P.Bakulev, O.V. Boyko, E.V. Grunt, T.M.Dridze, Kara-Murza, N.B.Kirillova, M.M.Nazarov asarlarida taqdim etilgan. Mediya makonini o’rganishda R.Bartes, J.Baudrillard, P.Burdie, G. Debord, N.Luhmann va boshqalarning kontseptsiyalarida aks ettirilgan ommaviy axborot vositalarining qiymat-konstruktiv mohiyati to’g’risidagi ishlar eng katta ahamiyatga ega edi.

Uchinchi yo’nalish, an’anaviy madaniyatning virtual haqiqat ta’siri ostida o’zgarishini tushunishga qaratilgan adabiyotlar, shuningdek, virtual madaniyat muammolari jamiyatning yangi ramziy va ma’naviy sohasi sifatida zamonaviy madaniyatshunos olimlar S.V.Eroxin, D.V.Ivanov, tadqiqotlarida o’z aksini topgan.

Shu bilan birga, ushbu muammoning yetarlicha tadqiq qilinishiga qaramay, bugungi kunga qadar virtual madaniyatning mohiyati va mazmunini tushunishga qaratilgan yagona, kontseptual aniqlangan paradigma ishlab chiqilmagan. Shundan kelib chiqqan holda, bizning davrimizning haqiqiy hodisasi sifatida virtual madaniyatni anglash zarurati va uning madaniy talqiniga qaratilgan kontseptual ifodalangan yondoshuvlar yo’qligi o’rtasidagi qarama-qarshilik sifatida shakllantirilishi mumkin.

Virtual madaniyat ob’ekti – bu virtual haqiqat, retrospektiv va aktual madaniyatning ma’naviy-ramziy va axborot-texnik makoni.

Virtual madaniyat kursi maqsadi – virtual madaniyat fenomenini yaxlit konseptualizatsiya qilish, zamonaviy madaniy voqelikning submadaniy amaliyotida uning namoyon bo’lish xususiyatlarini ochib berishdir.

Virtual madaniyat kursi bir qator vazifalarga ega:

1. 
   Madaniyatning ma’naviy-ramziy va axborot-texnik makoni sifatida voqelik haqidagi g’oyalar dinamikasini ochib berish; mumtoz va postklassik falsafiy va madaniy tafakkurda fazilat fenomenining talqinini o’rganish;
   

2. 
   “virtual haqiqat” tushunchasining asosiy ta’riflarini tizimlashtirish, voqelik va voqelikni taqqoslash uchun asosiy parametrlarni aniqlash;
   

3. 
   Madaniyatning yetakchi konseptsiyalarini virtual voqelik sifatida tahlil qilish, keyinchalik madaniyatni “virtual madaniyat” konseptsiyasida proeksiyalash uchun ta’riflashga mavjud yondashuvlarni umumlashtirish;
   

4. 
   “virtual madaniyat” fenomeni ta’rifini ishlab chiqish, virtual madaniyatning funktsiyalari va asosiy xususiyatlarini belgilash;
   

5. 
   Zamonaviy ijtimoiy-madaniy makonni virtual kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan o’zgarishlarning asosiy turlarini aniqlash;
   

Virtual madaniyatni anglashga qaratilgan talqinlar uchta asosiy ma’noga ko’ra tasniflanadi: 1) tushunchalarning kombinatsiyasi: madaniyat, umuman inson ongi dunyosi deb tushunilgan, virtual voqelik sifatida aniqlanishi va ko’rib chiqilishi mumkin – madaniyat voqelik; 2) “axborot madaniyati”, “media madaniyati”, “audiovizual madaniyat” “Internet madaniyati” tushunchalariga nisbatan sinonim (shuning uchun teng ravishda almashtiriladigan) yoki qo’shni kategoriya sifatida ko’rib chiqiladigan virtual madaniyat; 3) virtual madaniyat xuddi shunga o’xshash stsenariy bo’yicha rivojlanib boradigan, lekin yangi voqelik bilan o’zaro munosabat natijasida vujudga kelgan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan virtual dunyo (virtual madaniyat hukmron madaniyatning quyi tizimi, o’ziga xos makon) tarkibidagi qism sifatida qaraladi.

Shunday qilib, N.B. Kirillova media madaniyatni quyidagicha belgilaydi: “... madaniy va tarixiy rivojlanish jarayonida insoniyat tomonidan ishlab chiqilgan, ijtimoiy ongni shakllantirish va shaxsning ijtimoiylashuviga hissa qo’shadigan axborot-kommunikatsiya vositalari, moddiy va intellektual qadriyatlar to’plami. U ma’lumot uzatish madaniyati va uni qabul qilish madaniyatini o’z ichiga oladi; shuningdek, u yoki boshqa media-matnni idrok etish, tahlil qilish, baholash, ommaviy axborot vositalarida ijodkorlik bilan shug’ullanish, ommaviy axborot vositalari orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish qobiliyatiga ega shaxsni rivojlantirish darajalari tizimi sifatida ham faoliyat ko’rsatishi mumkin ”[10]

Biz taklif etgan muallifning talqinida: virtual madaniyat – bu obro’-e’tibor o’zaro ta’siriga asoslangan va idealizatsiya qilingan dunyoga intilish bilan belgilanadigan shartli voqelik stsenariylarini yaratishda havaskor sub’ektning madaniy faoliyati.

Virtual madaniyatning shu ma’nosida biz uning o’ziga xosligini aniq ko’rsatib, quyidagi muhim xususiyatlarni aniqlashimiz mumkin:

• 
  Virtual madaniyat shartsiz voqelikka nisbatan parallel ravishda mavjud (shartsiz haqiqat uning tarkibiy asosi sifatida paydo bo’ladi) va uni o’yin madaniyatining bir qismi sifatida talqin qilish mumkin (o’yin madaniyati va virtual haqiqat chorrahasida paydo bo’ladi);
  

• 
  Virtual madaniyat – bu yuqori darajadagi madaniyat va erkinlik va ijodkorlik, ishtirokchilarning o’zaro bog’liqlik, taklif qilinayotgan sharoitga ishongan holda o’zgaruvchan fikrlash qobiliyati orqali aniqlanadi; ijtimoiy-madaniy makonning xilma-xilligi va murakkabligiga hissa qo’shadi;
  

• 
  Virtual madaniyatda utilitarian-pragmatik boshlanish niyati yo’q va bundan tashqari, voqelikni o’zgartirishning “tayyor mahsuloti” ga e’tibor qaratilmaydi – “moliyaviy bo’lmagan mafkura” sifatida tubsiz to’liqlik;
  

• 
  Virtual madaniyatda subyektiv tashabbuskor printsip aniq ifodalangan (sub’ektlar o’zlarining harakat qoidalari bilan yangi o’yin dunyosini quradilar);
  

• 
  Virtual madaniyat rasmiy muassasalardan tashqarida mavjud, ammo bu hodisaning rivojlanishi bilan almashtirishlar paydo bo’ladi (virtual madaniyat mavjudligining subkultural turi);
  

• 
  Virtual madaniyatning asosiy qiymati va shakllantiruvchi asosi mavjudlikning kompensatsion turi – ob’ektiv voqelikda etishmayotgan narsalarni to’ldirish falsafasi.
  

Virtual madaniyatning o’ziga xos shakllarini o’rganish yondashuvlarning asosli qoidalarini hisobga olishni talab qiladi:

• 
  Semiotik yondashuv (R. Barthes, Yu. M. Lotman, F. Saussure), madaniyatning ramziy tashkil etilishiga ilmiy e’tiborni kuchaytirish jarayonida shakllangan, uni “belgi” nuqtai nazaridan, madaniy ma’nolar va tushunish (talqin qilish) jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari. Muhim ma’lumotlar, qayd etilgan madaniy matnlar, shuningdek ishora tizimlarining mavjudligi, qo’llanilishi va o’zgarishi (madaniy tillar). Ushbu yondashuvni virtual kosmosga yo’naltirsak, aytishimiz mumkinki, virtual madaniyat – bu muayyan belgi-ramziy tizim (metafora va allegorik – ma’naviy va ramziy o’qish orqali) to’plangan, to’plangan va saqlanadigan dunyo, gipertekstuallik, belgilar, raqamli kod, vizual tasvirlar – bu axborot-texnik muhit);
  

• 
  O’yin yondashuvi (J. Huizinga) asosiy maqsadi natija emas, balki sun’iy makonda bo’lish jarayoni bo’lgan o’yinlarni modellashtirish jarayonlariga qaratilgan;
  

• 
  Virtual madaniyatni xarakterlashda psixologik yondashuv (Z. Freyd, K.- G. Jung, K. Xortney) giperrealitiya ichidagi aloqani ta’minlaydigan xulq stereotiplari va motivlari, haqiqatni to’ldirish uchun kompensatsion motiv sifatida tavsiflashda zarur edi.
  

• 
  Madaniyatning ta’rifiga faoliyatga asoslangan yondashuv, uni maxsus faoliyat turi, jamiyatdagi odamlarning faolligini rag’batlantiruvchi, dasturlashtiradigan va amalga oshiradigan ekstra-biologik rivojlangan mexanizmlar tizimi, an’anaviy voqelik stsenariylarini yaratishda sub’ektning faol faol pozitsiyasini asosladi;
  

• 
  Tarkibiy-funktsional yondashuv (B. Malinovskiy, P. A. Sorokin, T. Parsons, R. Merton) virtual madaniyatni tahlil qilish, uni bir necha qator funktsiyalarni bajaruvchi (o’xshashlik printsipi) o’xshash quyi tizimlardan tashkil topgan yaxlit, yaxlit tizim sifatida tushunish uchun maxsus imkoniyatlar ochadi.
  

Tarkibiy-funktsional yondashuv mantig’ini hisobga olgan holda, virtual madaniyat uchta asosga: ma’naviy, moddiy va ijtimoiy tasniflangan:

• ma’naviy poydevor – virtual madaniyatning ramziy maydoni, qiymat-me’yoriy seriya;

• moddiy asos – badaniy-ma’naviy tamoyillarning birligi (ma’naviy-ramziy yondashuv) sifatida shaxsning virtual madaniyatiga kirish uchun zarur bo’lgan axborot tashuvchilar, moddiy atributlar (axborot texnologiyalari yondoshuvi);

• ijtimoiy boshlanish – virtual madaniy makonda a’zolarning ijtimoiy o’zgaruvchan faoliyati, dikotomiya doirasidagi rolga asoslangan kommunikativ o’zaro munosabatlar tizimi: “Men va boshqalar” (ba’zi holatlarda, boshqalarning rolini boshqa belgilar o’ynashi mumkin, ba’zi hollarda bu rolda Alterni ko’rib chiqish mumkin). -ego).

Virtual madaniyat quyidagi eng muhim funktsiyalariga ega: kognitiv, kommunikativ, sotsializatsiya, kompensatsion, gedonistik.

1.Kognitiv funktsiya

Virtual voqelikka kirish jarayoni yangi bilimlarni olishga bo’lgan ehtiyoj yoki istak bilan bog’liq (virtual makonning xususiyatidan qat’iy nazar). Ko’pincha mavzu o’zining shaxsiy mahoratini oshirish uchun virtual haqiqatdan foydalanadi. Mehnat bozorida talab qilinadigan yangi texnologiyalarning paydo bo’lishi yangi kasblarning – dasturchilar, kompyuter dizaynerlari, veb-saytlar ishlab chiqaruvchilari va boshqalarning paydo bo’lishini talab qilishi bejiz emas, shuningdek, virtual madaniyatni ma’naviy va ramziy ta’lim nuqtai nazaridan ko’rib chiqish, shuningdek, o’z shaxsiy yoki xayoliy (tushlar, xayolotlar) hayotni ongli ravishda anglashning maxsus sohasi haqida dalolat beradi.

2. Kommunikativ funktsiya

Virtual madaniyat insonning muloqotga, shaxslararo munosabatlarni o’rnatishga bo’lgan ehtiyojini qondiradi. Yangi madaniy makon ishtirokchilarga qulay muloqot maydonini yaratish, “muloqot doirasini” mustaqil ravishda tanlash imkoniyatini beradi. Virtual madaniyatda turli darajalarda rivojlanib boradigan muloqotning roli sezilarli darajada oshadi. L. A. Mikeshina va M. Yu. Openkov virtual voqelikning butun mohiyatini dialog va aloqa bilan uzviy bog’liqlikda ko’rib chiqadilar.

4. 
   Ijtimoiylashtirish funktsiyasi
   

Virtual madaniyat ko’pincha o’z makonida ishtirokchilar uchun sotsializatsiya funktsiyasini bajaradi. Agar siz odamni haqiqatdan “olib qo’yish”, “olib tashlash” ning asosiy sababini aniqlashga harakat qilsangiz, aksariyat hollarda bu haqiqiy hayotda o’zini o’zi anglash, odamning jamiyatdagi mavqeidan norozilik bo’lib chiqadi. Virtual makon (bu qurilgan kiberfazalar yoki xayolot va orzularning ramziy maydoni) ko’pincha ijtimoiy jihatdan ma’qullangan xususiyatlar (maqom, daromad) ahamiyatsiz fazilatlarga aylanadigan qulay muhitga aylanadi. Mavzu yangi virtual kontekstda o’ynaydigan ijtimoiy rol muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqa tomondan, sotsializatsiya funktsiyasini quyidagicha ko’rib chiqish mumkin (agar virtual madaniyat deganda biz rivojlanayotgan kiberhujum madaniyatini nazarda tutsak). Axborot makonini o’zlashtirmasdan, zamonaviy madaniyatdagi odam ijtimoiylashuv jarayonini amalga oshirishi mumkin emas. Texnologik taraqqiyotni to’xtatish mumkin emas va biz uni yoqtiramizmi yoki yo’qmi, kompyuter savodxonligi umumiy savodxonlikning tarkibiy qismiga, insonning ta’lim olishiga dalolat beradi. Yaxshi lavozimga da’vogar va ayni paytda yangi axborot va texnik vositalarga ega bo’lmagan odamni tasavvur qilish qiyin.

5. 
   Kompensatsiya funktsiyasi
   

Ko’pincha, virtual haqiqat odamga o’zini haqiqiy dunyodan ajratish uchun sun’iy ravishda yaratilgan dunyoga kirish imkoniyatini beradi – bu virtual madaniyatning kompensatsion funktsiyasidir. Qurilgan dunyoda virtual makon sub’ektlari o’zlarining potentsiallarini amalga oshirish imkoniyatlarini ko’rishadi. Virtual dunyo ular uchun qulaydir va bir xil manfaatlarga ega bo’lgan odamlar o’zlarining doiralari. Haqiqiy makonda bu guruh odamlar umumiy oqimdan adashib, ritmni saqlay olmaydilar va zamonaviy hayot qonunlarini qabul qilmaydilar.

6. 
   Gedonik funktsiya
   

Virtual madaniyat o’yin-kulgi sifatida xizmat qilishi mumkin. Bunday holda, virtual haqiqatga kirish – bu o’ziga xos o’yin-kulgi. Bunday holda, virtual maydonni o’yin maydoni deb hisoblash mumkin.

7. 
   Disfunktsiya
   

Shu bilan birga, virtual madaniyat ham salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Virtual kompyuter muhitida bu buzg’unchilikning paydo bo’lishi, Internetda firibgarlikning rivojlanishi bilan bog’liq. Bunday holda, virtual madaniyatning disfunktsiyalari ko’pincha nafaqat sun’iy dunyoga, balki haqiqiy maydonga ham ta’sir qiladi, mavjud muammolarni hal qilishni talab qiladigan muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shu bilan birga, shuni ta’kidlashni istardimki, bugungi kunda aholi asosiy ma’lumot manbai sifatida Internetga ko’proq e’tibor qaratmoqda. Internet haqiqatan ham zarur, foydali va salbiy ta’sirga ega bo’lgan barcha turdagi bilimlarga keng yo’l ochib beradi. Va bu holda asosiy muammo shundaki, virtual makon vakillari har doim juda katta ma’lumotlarni filtrlay olmaydilar va ijobiyni manfiydan ajratadilar.

Shunday qilib, virtual madaniyatning asosiy funktsiyalarini belgilab, uarning har biri umuman madaniyatga nisbatan qabul qilingan talqinning universal xususiyatiga ega ekanligini payqamaymiz. Bunday holda, virtual madaniyat fenomenining o’ziga xosligini aks ettiradigan asosiy o’ziga xos funktsiyalarni ajratib ko’rsatish kerak bo’ladi. Bularni, bizning fikrimizcha, kompensatsiya funktsiyasi bilan bog’lash mumkin, uning mohiyati ob’ektiv voqelikda yo’qolgan, ammo sub’ektiv ravishda zarur bo’lgan ideal-ideal dunyolarning maxsus “to’ldirish falsafasida” namoyon bo’ladi. Ushbu shakllantiruvchi virtual madaniyat funktsiyasining eng aniq namoyon bo’lishi virtual voqelikni qurishning submadaniy amaliyotini tahlil qilish orqali aniqlanishi mumkin, uni o’rganish ushbu bobning oxirgi bandiga bag’ishlanadi.