1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

Abu Abdullax al-Xorazmiy 
Abu  Abdullax  al-Xorazmiy  (vafoti  997) 
o‗sha davrda yuqori darajada rivojlangan fanlarni 
ma‘lum  tartibga  tushurish  va  tasnif  qilishni  o‗z 
oldiga vazifa qilib qo‗yadi. 
Uning  bizga  yetib  kelgan  ―Mafotih  al  - 
ulum‖  ўziga  xos  qomusiy  asar  bo‗lib,  o‗sha 
davrdagi dеyarli hamma fan sohalarini o‗z ichiga 
qamrab  olgan.  Muallif  O‗rta  asarlardagi  har  bir 
ilm mazmunini sharhlash yo‗li orqali tushuntirib bеradi. Olim ilmlarni ikkiga 
bo‗lib, ularga ―arab – sha'riy‖ va ―arab bo‗lmagan‖larga ajratdi. ―Mafotih al - 
ulum‖  (―Ilmlar  kaliti‖)  asarida  fanlarni  ikki  qismdan  iborat  qilib  tuliib, 
birinchi qism  shariat va u bilan bog‗liq arab ilmlariga, ikinchi qism esa arab 
bo‗lmagan, ya‘ni yunonlar va boshqa xalqlar ilmlariga bag‗ishlanadi.                                     
Abu Abdullax al-Xorazmiy, Arastu va Abu Nosir Farobiylar kabi fanlarni 
ikkiga,  ya‘ni  nazariy  va    amaliy  qismlarga  bo‗ladi.  Nazariy  qism  esa  o‗z 
navbatida  uchga:  fizika, matematika   va metafizikaga  bo‗linadi. Bu bo‗linish 
modda  va  shaklning  o‗zaro  munosabatiga  asoslanadi.  Shuning  uchun  fizika 
Xorazmiy  ta‘kidlashicha  ―element  va  moddaga  ega  bo‗lgan  narsalarni 
o‗rgatuvchi‖  fandir.  Fizikaga  olim  fikricha  tibbiyot,  meterologiya,  kimyo, 
mexanika kiradi. 
 
Faylasuf  Abu  Abdullax  ilmlar  tasnifini  umumiy  holda  quyidagicha 
bo‗ladi: 
I. 
Arab bo‗lmagan ilmlar (yunon va boshqa xalqlar): 
1.  Nazariy falsafa. 
a)  Tibbiy  ilmlar  –  tibbiyot  (tib,  samoviy  hodisalar  –  ob-havoni 
aniqlash, mineralogiya, alkimyo, mexanika) –quyi; 
b) Riyoziyot  ilmlari  (arifmetika,  handasa,  ilm  an-nujum,  musiqa)  – 
o‗rtanchi 
c)  Ilohiy, ya‘ni metafizika – oliy ilm; 

---

 
 
 
43 
d) Mantiq 
2.  Amaliy falsafa.  
a)  Ahloq – etika (odamni boshqarish) 
b) Uyshunoslik (uyni boshqarish) 
c)  Siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish)  
 
Olim tarafidan ilmlarni alohida-alohida o‗rganish esa ularni diniy ilmga 
bog‗liqlikdan ozod qiladi. Abu Abdullax al-Xorazmiy o‗z tasnifida o‗sha davr 
an‘anasi,  ya‘ni  ilmlarni  ikiga  bo‗lishni  qo;llab-quvvatlab,  sh‘ariy  va  falsafiy 
ilmlarga ajratadi. 
Birinchi guruhga Xorazmiy quyidagi fanlarni kiritadi: 
1. Fiqh, musulmon qonunshunosligi. 
2.Kamol , ya‘ni islom ilohiyotchilik ilmi.  
3.Sarfu nahv – gramatika.  
4. Mahkamada ish yuritish ilmi . 
5. Sheriyat va mezon ilmi (metrika). 
6.Tarix, ya‘ni xronologiya ilmi.