1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

Frensis Bekon (1561-1626) 
Ingliz  faylasufi  Frensis  Bekonning  (1561-1626 
yillar) 
XVII 
asr 
boshlarida 
tuzgan 
fanlar 
klassifikatsiyasi  XVII  va  XIX  asrlardagi  kutubxona 
klassifikatsiyasi sxemalarining, shu jumladan, «fransuz 
sistemasi» eng keyingi variantlarining tuzilishiga katta 
ta‘sir ko‗rsatdi.
 
 
Frensis  Bekon 
 
tuzgan  klassifikatsiyada  fanning  XV  asr  ikkinchi  yarmi 
davridayoq  boshlangan  jadal  rivoji  umumlashtirilgan  ham  o‗rta  asrlardagi 
sxolastik sxemalarga      qarama-qarshi o‗laroq tabiat hodisalarinn va jamiyat 
hayotini o‗rganishga tayanadigan fanlarga keng o‗rin berilgan edi. 
Biroq  Frensis  Bekon    fanlarni  ajratishlda  juda  ko‗p  idealistik  sistemalar 
uchun  an‘anaviy  bo‗lgan  guruhga  ajratishga,  —  «inson  ruhining 
qobiliyatlariga»  ko‗ra,  biror  fanning  paydo  bo‗lishi  va  rivojlanishini  qanday 
«qobiliyat»  belgilashiga  muvofiq  ravishda  guruhlarga  ajratgan  edi.  Frensis 
Bekonning  qarashlarnga  ko‗ra,  bunday  qobiliyat  uchta:  xotira,  tasavvur  va 
aql-idrokdir.  Xotira  inson  bilimlari  birinchi  guruhinig—  tarixning  paydo 
bo‗lishini  belgilab  bergan;  tasavvur  negizida  poeziya  paydo  bo‗lgan;  aql-
idrokning faoliyati fanlarning eng katta guruhni falsafani, yoki Fanning o‗zini 
vujudga keltirgan. 
Bunday ajratish asossiz, tasodifiy va aslida idealistik bo‗lib, u asosiy deb 
hisoblash lozim bo‗lgan belgidan—fan predmetidan, uni o‗rganish ob‘ektidan 

---

 
 
 
51 
kelib  chiqmagan  edi.  Aksincha,  bir  predmet  to‗g‗risidagi  fanlar  har  xil 
gruppalarga  kiritilgan  edi.  Masalan,  tabiat  tarixi  (xuddi  jamiyat  tarixi, 
kashfiyotlar  tarixi—«mexanik  tarix»  singari)  birinchi  gruppaga,  tabiat 
haqidagi fanlar esa (xuddi jamnyat haqidagi, mexanik san‘atlar haqidagi fanlar 
singari) uchinchi gruppaga kirib qolgan edi. 
Frensis  Bekon    klassifikatsiyasida  g‗ayri  ilmiy  tushunchalarni  fanlar 
jumlasiga  kiritish  hollari  ham  uchrab  turadi.  Masalan,  uchinchi  guruh  «xudo 
haqidagn  fan»  «ijtimoiy  falsafa»-bilan  boshlanadi,  inson  haqidagi  fanlar 
bo‗linmalari jumlasiga «aql-idrokli, ilohiy ruh haqida»gi bo‗lim kiritilgan. Bu 
ziddiyatlar hamda ilmiy va diniy dunyoqarashlarni bir-biri bilan kelishtirishga 
urinish Frensis Bekon klassifikatsiyasi tuzilgan davr uchun tabiiydir. 
Bu  klassifikatsiyada  fanlarni  ajratishning  tamomila  shartliligi  va 
sub‘ektivligiga  qaramay,  unda  ilmiy  bilimlarni  sistemalashtirishga  yangicha 
yondoshish belgilari paydo bo‗lgan edi. Frensis Bekon dunyoning evolyutsion 
rivojlanishi,  tabiat  tarixi  bo‗limida  samoviy  jismlar  tarixini  va  dengizlar 
tarixini,  o‗simliklar  va  hayvonot  tarixini  ketma-ket  joylashtiradi.  Inson 
haqidagi  fanlar  bo‗limida  u  «yakka  kishi  to‗g‗risidagi»  va  «jamiyatda     
yashovchi  boshqa  mavjudotlar  bilan  aloqador  bo‗lgan  inson  to‗g‗risidagi» 
fanlarni  ajratib  ko‗rsatgan.  Frensis  Bekon    o‗z  klassifikatsiyasiga  endigina 
vujudga  kelgan  va  hali  mustaqil  fan  sifatida  shakllanib  bo‗lmagan  ilmiy 
bilimning  ba‘zi  sohalarini  ham  kiritgan  edi.  Masalan  u,  mashinalarning 
texnika  taraqqiyotidagi  ahamiyatini  oldindan  payqab,  «mashinalar  haqidagi 
fanlar»  gruppasini  ajratib  ko‗rsatgan  edi.  O‗z  davrining  buyuk  kashfiyoti 
bo‗lgan  Frensis  Bekon  klassifikatsiyasidan,  kutubxona  klassifikatsiyasi 
sxemalarini  tuzgan  ko‗p  kishilar,  chunonchi,  XIX  asrda,  garchi  bu  vaqtga 
kelib u ilmiy bilimlar darajasining ancha o‗sganligi tufayli juda eskirganligiga 
qaramay foydalanganlar. 
Rossiyada  kitoblarni  mazmuniga  qarab  sistemaga  solish  ehtiyoji  XVIII 
asr  boshlarida  paydo  bo‗ladi;  bu  vaqtda  ilmiy  kutubxonalar  tashkil  etish 
yo‗lida dastlabki qadamlar qo‗yilgan edi. 

---

 
 
 
52 
Rossiyaning  monastir  kutubxonalari  xuddi  g‗arbiy  Yevropadagi  singari 
asosan shkaf ro‗yxatlari tipidagi kataloglarga ega bo‗lib, ularda kitoblar tasviri 
kitoblarning  shkaflarda  joylashuviga  muvofiq  —  ba‘zan  formatiga,  tiliga, 
goho, mualliflar ismlarining alfavitiga qarab guruhlariga ajratilar edi. 
Peterburgda  1714  yilda  Kunstkamera  (Noyob  buyumlar  kabineti) 
huzurida  bunyod  etilgan  Xalq  kutubxonasida  (keyinchalik  u  Fanlar 
Akademiyasining 
kutubxonasiga 
aylangan) 
kitoblarni 
joylashtirishda, 
shuningdek,  katalogda  tasvirlarni  guruhlarga  ajratishda  «fakul‘tet  sistemasi» 
variantlaridan biri qo‗llanilar edi. 
Fanlar  akademiyasi  kutubxonasida  qo‗llanilgan  klassifikatsiya  sxemasi 
asosida  Rossiyada  birinchi  marta  bu  kutubxona  kitoblarining  sistemali 
katalogi tuzilgan va latin tilida nashr qilingan edi
1
. Keyinchalik bibliograf va 
kutubxonachi I. Bakmeyster o‗zining «Опыт о Библиотеке»
2
 degan qiziqarli 
asarida  bu  klassifikatsiyaning  kamchiliklarini  har  tomonlama  tanqid  qilib, 
uning  rasmiy  xarakterini  hamda  detallashtirilishining  cheklanganligini 
ko‗rsatib o‗tgan edi. Bekmeysterning o‗zi mazkur klassifikatsiyaga juda ko‗p 
tuzatishlar va qo‗shimchalar kiritgan edi.