1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

ierarxik  –  sistemali  tartib  deyiladi.  Masalan  musiqa  tushunchasi  umumiy 
deb  olsak,  vokal  musiqasi,  estrada  orkestri  –  bu  xususiy  tor  ma‘noni 
anglatadigan tushunchalar. 
 
Bo‗lim,  bo‗limmalar  va  bo‗limmachalarni  ierarxik  bog‗lanishi 
kutubxona bibliografik klassifikatsiyalar jadvallarini asosini tashkil etadi. 
 
Sistemali  kataloglar  hamda  Axborot  -  rеsurs  markazlari,  Axborot 
kutubxona 
markazlari, 
kutubxonalarning 
fondlari 
ham 
huddi 
shu 

---

 
 
 
36 
klassifikatsiya  asosida  tuziladi.  Klassifikatsiya  bo‗limlarini  umumiydan 
(bo‗limdan)  juz‘iyga  (bo‗linma  va  bo‗linmachalarga)  tomon  bunday 
joylashtira  borish  sistemali  tartib  deyiladi.  ―Sistemali  joylashtirish‖  va 
―sistemali katalog‖ degan tushunchalar shuning mantiqiy ifodasidir. 
 
Kitoblar  tokchalarda  va  sistemali  katalogda  ham  bilimning  har  xil 
bo‗limlari bo‗yicha kitob va kartochkalar bo‗lim, bo‗linmalar, bo‗linmachalari 
tashkil  qilinib  umumiydan  juz‘iyga,  yoki  xususiyga  tomon  ketma-ket 
joylashtiriladi. 
 
Umumiy  va  juz‘iy  degan  tushunchalar  nisbiy  tushunchalardir,  albatta. 
Masalan fizika bo‗linmasi – tabiiy fanlar asosiy bo‗limiga nisbatan juz‘iydir – 
ayni  chog‗da  u  akustika,  optika  va  boshqa  mayda  bo‗linmalarga  nisbatan 
umumiydir. 
 
Klassifikatsiya  bo‗limlarini  umumiydan  juz‘iyga  tomon  joylashtirish 
printsipiga  amal  qilib,  ularning  nomlarida  muayyan  izchil  tartib:  bo‗lim, 
bo‗linma,  bo‗limcha  degan  tartib  belgilash  mumkin  bo‗lur  edi.  Biroq 
kutubxonashunoslik  tajribasida  ―bo‗lim‖  termini  odatda  har  bir  bo‗linishga 
nisbatan  qo‗llaniladi,  ―bo‗linma‖,  ―bo‗limcha‖  terminlari  esa  bo‗limning 
tobelik  ma‘nosini  bildirishi  lozim  bo‗lgan  hollardagina  ishlatiladi.  Masalan, 
―Akustika bo‗limi‖ ayni chog‗da bu fizika bo‗limining bo‗limchasi deyiladi.  
 
Bibliografiyada  hujjatlarni  klassifikatsiyalash  keng  qo‗llaniladi.  Xuddi 
kutubxona sistemali katalogi singari bibliografik nashrlarda ham hujjatlarning 
tasvirlari  mazmuniga  qarab,  bu  asarlarning  mavzusini  ochib  beruvchi 
rubrikalar  ostida  guruhlarga  ajratiladi.  Bibliografik  nashrlarda  hujjatlarni 
mazmuniga qarab guruhlarga ajratish hamma vaqt ham bilim sohalariga qarab 
klassifikatsiyalash bilan bog‗layverilmaydi. 
 
Bibliografik  nashrlarning  ko‗pchiligida  hujjatlarni  predmet  katalogiga 
yaqinlashtirib  predmet  asosida  guruhlarga  ajratish  usullaridan  yoki  geografik 
belgilariga 
qarab, 
guruhlarga 
ajratish 
usulidan 
foydalaniladi. 
Bibliografiyaning  turli  xillarini  guruhlarga  ajratishning  xarakteri  va  usullari 
mazkur  nashrning  maqsadlari  bilan  belgilanadi.  Biroq  bilimning  barcha 

---

 
 
 
37 
sohalariga  yoki  ko‗p  sohalariga  oid  matbuot  asarlarini  o‗z  ichiga  oluvchi 
universal  xarakterdagi  ko‗pgina  bibliografik  nashrlarda,  shuningdek  katta 
sohali  bibliografiyalarda  asarlar  rubrikalar  bo‗yicha  guruhlarga  ajratiladi  va 
rubrikalar  sistemali  katalogning  tuzilishiga  o‗xshash  tartibda,  ya‘ni  bilim 
sohalariga qarab joylashtiriladi.