|
MAVZU: GEOGRAFIK TADQIQOT USULLARI VA USLUBLARI
REJA:
1. Tabiiy geografik tadqiqot
2. Dialektik uslub
3. Qiyoslash uslubi
4. Stastional va eksnedistion uslublar
5. Kartografik va aerokosmik
6. Matematik yoki modellashtirish usullari
7. Laboratoriya analitik uslub
8. Paleogeografik uslub
9. Rayonlashtirish uslubi
10. Tasvirlash va kompleks majmuali uslublar
11.
Tabiiy geografiyadagi geofizik va geokimyoviy
yo’nalishlar Boshqa fundamental va amaliy fanlar singari tabiiy
11
geografiyada xam juda ko’p xil tadqiqot ishlari uchun qo’llaniladigan usul
va uslublar mavjud. Bu usul va uslublar yordamida tabiiy geografiyada oddiy
voqea xodisalarning tub moxiyati ochib beriladi va shu bilan birga ularda
vujudga kelgan xar xil muammolarni bartaraf qilish va ularni kelajakdagi xolatini
bashorat qilishi masalalari aniqlanadi.
Falsafiy nuqatai nazardan tabiiy geografik tadqiqot usul va uslublari
yordamida geografik xodisa va jarayonlarni anglash va namoyon qilishga
erishiladi.
1. Fan
hamisha
biron
tarzda
hodisalarning
aloqalarini
ochib berishga intilib keldi. Lekim ilgari xech qachon
ayrim xodisalarni aloqador bir butun xolda tadqiqot
qilish fanda xozirgi vaqtdagidek o’rin tutgan emas.
Hodisalar va jarayonlarni tizimlar sifatida, ya’ni
elementlari va qismlari muayyan aloqadorlikda bo’lib,
bularning
o’zlari
xam
kengroq
tizimlarning
tomonlari
va
qismlaridan iborat bo’lgan yaxlit butunliklar sifatida
taxlil qilish — xozirgi zamon fanining xarakterli
xususiyatlaridan biridir.
Fanning vazifasi va maqsadi avvalo tabiat va jamiyatni xarakat va
taraqqiyotning qonuniyatli jarayoni sifatida ob’ektiv qonunlar taqozosi bilan
yuzaga keladigan va shu qonunlar yo’llab turgan jarayon sifatida tushunishdan
iboratdir.
2. Tabiat
to’risidagi uning taraqqiyoti to’risidagi eng
mukammal
xar
tomonlama
chuqur
ta’limot
bo’lgan
dialektika
tabiatning tub moxiyatini o’rganishda nazariy negiz
sifatida maydonga chiqdi.
Tabiiy geografiyadagi tadqiqot uslublaridan biri bu dialektik uslub bo’lib,
falsafiy nuqtai nazardan tabiatdagi barcha xodisa va jarayonlarni to’liq anglash
uchun dialektik uslubdan foydalaniladi. Faqat dialektik uslub yordamida
tadqiqotning moxiyati to’liq anglanadi.
12
3. Tabiiy geografiyadagi tadqiqotlar jarayonida qiyoslash uslubiga xam juda
katta o’rin berilgan. Bu usul orqali xar xanday ikkita tabiiy geografik ob’ektni
bir biriga qiyoslash yordamida tadqiqot ishlarining natijasini kuzatish
mumkin. Masalan, Afrikadagi Saxroi Kabir cho’li bilan Osiyo qit’asidagi
Taklamakon cho’li yoki Kalaxare cho’li bilan Qizilqum yoki Qoraqumni
qiyoslab ular o’rtasidagi o’xshashlik xamda qarama qarshilikni bilib olish
mumkin. Qiyoslash uslubida tadqiqotlarga kompleks yondoshish mumkin. Ya’ni
o’rganilayotgan ob’ektdagi barcha uchraydigan tabiiy unsurlarni tizimla ravishda
majmuali qiyoslash va xulosa chiqarish mumkin.
4. Stastionar va ekspedistion uslublar: yaqin vaqtlargacha ilmiy — tadqiqot
ishlarida ekspedistion uslubdan foydalanib kelingan va bundan xam keyin bu
usul o’zining ilmiy — tadqiqotning mukammal qismi. siifatyda dala
tadqiqotlarining gultoji bo’lib qolaveradi.
Ekspedistion uslubda barcha voqea va xodisalar bevosita o’rnida ko’rib
chiqiladi, o’zimizga ma’lumki, tadqiq qilinayotgan xududdagi barcha
ob’ekt va jarayonlarning bevosita o’rnida
ko’rilishi
mukammal
natijalarni
berishta
kafolat
beradi.
Ya’ni
ming
marta
eshitgan,
o’qigandan
ko’ra
bir
marta
ko’rgan afzalroqdir degan naql aynan mana shu
ekspedistion uslubga ta’alluqlidir.
Endilikda barcha shu kunlargacha to’plangan ma’lumotlar asosida
(xarita, rasm, aerosurat, yozma ma’lumotlar) stastionar uslubda xam tadqiqotlar
olib borilmoqda. Bunday tadqiqotlarda o’rganilayotgan ob’ekt va xodisalar bir
joyda turib ma’lumot va manbalar asosida o’rganiladi.
5. Kartografik va aerokosmik uslublar. Ayniqsa tabiiy geografik, ekologik
tadqiqotlarda xaritalarning o’rni juda kattadir.
Shuning uchun, N.N.Baranskiy bekorga: "geografiya xarita bilan boshlanib
xarita bilan tugaydi" deb aytmagan.
Tabiiy geografik tadqiqotlarda o’rganilgan xududlardagi barcha voqea va
xodisalar albatta xaritaga tushirilishi
13
shart. Ana shunda bu xududdagi tabiatning o’zgarishlarini darajlari qanday
xolatda ekanligi vaqtida aniq xulosalar chiqarish mumkin bo’ladi.
Aerokosmik uslublar anchagina yosh tarmoq hisoblanib u asosan xalq
xo’jaligi asrlarning 70 — yillaridan boshlab ilmiy — tadqiqotlarda keng ko’lamda
qo’llanila boshladi. Aerokosmik uslublarda erning sun’iy yo’ldoshlari,
kosmik raketalar, samolyotlar va boshqa uchuvchi apparatlar yordamida
olingan fotosuratlar deshifrovka qilinib, o’sha xududlar uchun chora tadbirlar
ishlab chiqiladi. Hozirgi kunda bu usuldan xalq x o ’ j a l i g i n i b a r c h a
j a b x a l a r i d a k e n g k o ’ l a m d a f oy dalaniladi.
b.
Matematik
yoki
statistik
modellashitirish
uslublari.
Bu
usullardan
tabiiy
geografik
va
iqtisodiy
—
ijtimoiy
geografiyaning
tarmoqlari
tadqiqotlarida
keng
ko’lamda
foydalanib
kelinmoqda.
Ayniqsa,
geodeziya
va
xaritashunoslikda, sanoat,
qishloq
xo’jaligi axolishunoslik, gidrologiya,
iqlimshunoslik va boshqa soxalarda bu tadqiqot uslublaridan atroflicha
foydalanib kelinmoqda.
7. Laboratoriya analitik uslub. Bu uslub o’ziga xosligi bilan tadqiqot uslublari
ichida ajralib turadi desak mubolaa bo’lmaydi, . xurmatli talabalar.
Laboratoriya analitik usulda tadqiqot ishlari olib borishning
texnologiyasi shundan iboratki, bunda masalan, daladan olib kelingan
namunalar (tuproq, suv, o’simlik, xayvonlar va bilan) laboratoriya
sharoitida olib kelingan namunalarni analogiga qarab taxlil qilinadi va
xulosa chiqariladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
