1-mavzu: Sug’urtaning mohiyati, funktsiyalari va bozor munosabatlaridagi o’rni

              2.

  Tsedent  atamasi  riskni  ikkilamchi  joylashtirishni          amalga     

oshiruvchi, ya’ni riskni qayta sug’urtalash uchun beruvchi sug’urta   kompaniyasi. 

Ikkilamchi  tsedent  retrotsedent  deb  ataladi.  Bundan  qayta  sug’urtalashda  tsessiya 

atamasi  ham  keng  qullaniladi.  Tsessiya  –  sug’urta  riskini  qayta  sug’urtalashga 

berish jarayonidir. 

Qayta  sug’urtalovchi  sifatida  sug’urta  kompaniyasi  ham  bo’lishi  mumkin. 

Jahondagi    eng    yirik    sug’urtalovchilar  guruhiga  Myunxen  qayta    sug’urtalash  

jamiyati,  Shveytsariya  qayta  sug’urtalash  jamiyati,  Kyoln  qayta  sug’urtalash 

jamiyatlari kiradi. 

   

Qayta    sug’urtalash  ishida  uning  bir  necha  turlarini  uchratish  mumkin. 

Jumladan,  fakultativ,  obligator  va  fakultativ-obligatorli    qayta    sug’urtalashdir. 

Fakultativ  qayta  sug’urtalash  -  nisbiy  qayta  sug’urtalash  shartnomasining  turi. 

Fakultativ  qayta  sug’urtalashda  har  bir  berilayotgan  risk  buyicha  alohida 

shartnoma tuziladi. Tsedent  har  bir  risk  buyicha qayta sug’urtalash zarur yoki 

zarur  emaslik  masalasini  mustaqil  ko’rib    chiqadi.  o’z    navbatida,  qayta 

sug’urtalovchi ham tsedentning taklifini qabul  qilishi  yoki  qabul qilmasligi ham 

mumkin. 

   

 Obligatorli    qayta    sug’urtalash  xalqaro  amaliyotda  ikki  xil  ma’noni 

bildiradi: 

 1)  qayta  sug’urtalashning  majburiy    shakli.  Ayrim  mamlakatlar 

qonunchiligiga  ko’ra,  ushbu  mamlakat  hududida  faoliyat      ko’rsatayotgan barcha 

sug’urta  kompaniyalari  qabul  qilgan  risklarini    bir    qismini    majburiy    ravishda  

qayta  sug’urtalash kompaniyasiga  beradi. Bu chora qayta sug’urtalash orqali chet 

elga valyuta chiqib ketishini oldini oladi; 

 2)  sug’urta    kompaniyasi  (tsedent)  ma’lum  bir  sug’urta  turi  buyicha  riskni 

qayta  sug’urtalovchiga  berishini  va    o’z  navbatida,  qayta    sug’urtalovchi,  riskni  

qabul  qilishni  nazarda  tutuvchi  qayta  sug’urtalash  shartnomasi.  Fakultativ-

---

obligator  shartnomasi  -  tsedent  qayta  sug’urtalovchi  bilan  kelishgan  toifadagi  har 

qanday  sug’urta  riskini  berishi,  qayta  sug’urtalovchi  esa  ularni  qabul  qilishi  shart 

ekanligi haqidagi qayta sug’urtalash shartnomasi. 

     

Qayta  sug’urta  qilish  operatsiyalari  nisbiy  va  nonisbiy  shaklda  amalga 

oshiriladi.  Nonisbiy  qayta  sug’urta  qilishga  nisbatan  nisbiy  qayta  sug’urtalash 

ancha  ilgari  paydo  bo’lgan.  Shu  nuqtai  nazardan        qaraganda  nisbiy  qayta 

sug’urtalashni, ba’zan, an’anaviy qayta sug’urtalash ham deb atash qabul qilingan. 

      Nisbiy  qayta  sug’urta  qilishning  asosiy  mohiyati  shundaki,  qayta 

sug’urtalovchi  kompaniyaning  riskni  taqsimlashdagi  ulushi  sug’urta  kompaniyasi 

aniqlagan  nisbat  asosida  oldindan  aniqlanadi.  Ushbu  nisbatga  qarab,  qayta 

sug’urtalash mukofotining va sug’urta kompaniyasining tegishli ulushi aniqlanadi. 

Nisbiy qayta sug’urta qilishning printsipi "qayta sug’urtalovchi tsedentning riskini 

bo’ladi" degan fikrdan iborat. 

    

Sug’urta  ishi  amaliyotida  nisbiy  qayta  sug’urtalashning  quyidagi    shakllari 

mavjud: 

       * Kvotali qayta sug’urta qilish; 

       * Ekstsedent qayta sug’urta qilish; 

       * Kvotali-ekstsedent qayta sug’urta qilish. 

Nonisbiy qayta sug’urta qilishda qayta sug’urtalovchining sug’urta mukofoti 

va  qoplamasidagi  foizlardagi  ishtiroki  printsipi  qullanilmaydi.  Nisbiy  qayta 

sug’urta qilishda tomonlarning manfaati bir-biriga mos keladi.  

      

Qayta  sug’urta  qilish  shartnomasiga  xos  bo’lgan  belgilardan  biri  qayta 

sug’urta  qilish  buyicha  sug’urta  mukofotlarini  qaytarib  olish  xarakteriga  ega 

ekanligidir.  Qayta  sug’urta  qilish  munosabatlarining  uzoq  yillik  rivojlanishi 

jarayoni  davomida  xalqaro  va  milliy  darajalarda  foydalaniladigan  qayta  sug’urta 

qilish shartnomalarining bir necha xillari shakllangan. Ular quyidagilardir: 

    * fakultativ qayta sug’urta qilish; 

    * obligatorli qayta sug’urta qilish; 

    * fakultativ-obligatorli qayta sug’urta qilish;  

Yuqorida  qayd  qilingan  qayta  sug’urta  qilish  shartnomalaridan  eng 

ommaviysi  va  uzoq  yillardan  beri  qo’llanib  kelinayotgani  -  bu  fakultativ  qayta 

sug’urta  qilish  shartnomalaridir.  Mazkur  shartnomaning  ijobiy  tomoni  shundaki, 

bunda  riskni    qayta  sug’urtaga  beruvchi  –  sug’urta  kompaniyasi  ham  va  qayta 

sug’urtalovchi  kompaniya  ham  qancha  miqdordagi  riskni  o’ziga  olib  qolish  yoki 

qabul  qilib  olish  masalalarini  mustaqil  hal  qiladilar.  Aksincha,  obligatorli  qayta 

sug’urta qilish shartnomalari buyicha sug’urta kompaniyasi qabul qilib olingan har 

bir riskning tegishli qismini qayta sug’urta  kompaniyasiga berishi shart.