1-mavzu. Sosial psixologiya fanining predmeti va vazifalari reja

2. Ijtimoiy rolning shaxs shakllanishiga ta’siri
Ijtimoiy rolning shaxs shakllanishiga ta’siri juda katta. Shaxs o‘zi bajaradigan rollar tufayli boshqalar bilan munosabatga kirishadi. Shaxsning bajaradigan rollari qanchalik ko‘p bo’lsa, uning hayotga va jamiyatga moslashuvi osonroq kechadi. Yangi rolni zimmasiga olish ham shaxsdan katta mas’uliyatni talab etishi bilan birga shaxs ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun psixoterapiyada shaxs xulqini korreksiya qilishga yordam beruvchi o’zida psixodrammani qamrab olgan imagoterapiya deb nomlanuvchi usul qo‘llaniladi.
Bu usul D. Moreno tomonidan tavsiya etilgan bo’lib, unga ko‘ra patsientga yangi – o‘zi istagan, lekin imkoni bo‘lmagan rolni bajarish imkoni beriladi. Bu orqali Moreno nevrozlarni davolagan. Har bir rolni o'ziga xos bajarilishida shaxsning xarakteri, temperamenti va shaxsiy xususiyatlari ham katta rol o‘ynaydi.


D.A.Leontevning ta’kidlashicha, shaxs ijtimoiy rollarni o‘zlashtirish jarayonida ikki aspekt mavjud: texnik va fikriy. Talaba o‘zining talabalik rolini qabul qilar ekan, uning qanday bajarilishiga e’tibor qaratadi, lekin ba’zi talabalar bu rolni o‘ziga qabul qilmaydilar va natijada majburiyatlarini to‘liq anglab yetmagan holda bu rolni bajaradilar. Shaxs butun umr yoshi, oilaviy va kasbiy maqomi, shaxslararo munosabatlariga bog‘liq holda yangi rollarni o‘zlashtirib boradi. O‘zlashtirish ba’zida oson, ba’zan esa qiyin kechishi mumkin.
Rollardagi nizolar. Ma’lum bir rolni egallab turgan shaxsdan uning atrofidagi ma’lum bir guruh kutayotgan kutuvlarni amalga oshirilishi jarayonida sodir bo‘ladigan to‘qnashuv. Ya’ni shaxs bir vaqtning o‘zida ikki yoki undan ortiq rolni bajarishga majbur bo'lganda sodir bo‘ladigan holat. Rollar nazariyasida ikki xil to‘qnashuv yoki nizo turi ajratiladi: rollararo va rollar ichida kuzatiladigan nizolar.
Rollararo to‘qnashuvga shaxsga bir vaqtning o‘zida bir nechta rol bajarish to‘g‘ri kelganda sodir bo‘ladi, chunki bunday vaziyatda u yoki bu rollarning talablarini bajarish uchun ruhan tayyor bo’lmaydi (17 yoshli qiz kelinlik rolini eplashga zo‘rg‘a ulgurayotganida ona bo‘lishi natijasida bu rollarni birvarakayiga bajarishga ruhan javob bera olmaydi) yoki javob berish uchun vaqt va jismoniy imkoniyatlari yetmaydi.
Rollararo nizolarni tushuntirishda amerikalik psixolog U.G. Guda o‘zining «Rollardagi nizolar nazariyasi» asarini chop ettirgan. Bu nazariyasida u rollar to‘qnashuvi nizolar natijasida yuzaga keladigan zo‘riqishlar haqida fikr bildirib, shu zo‘riqishlarni bartaraf etish usullarini tavsiflaydi. Muallifning fikriga ko‘ra, zo‘riqishlardan qutulish uchun shaxs bajarishi lozim bo‘lgan rollardan o‘zini birmuncha ozod qilishi kerak.
Buning uchun qaysi rol uning uchun eng muhim ekanligini ajratib olishi, ma’lum bir rolining bajarilmasligiga nisbatan qollaniladigan ijobiy yoki salbiy sanksiyalarga e’tibor berishi, biror rolni bajarmasligiga atrofdagilarning reaksiyasini hisobga olishi kerak.