1 мавзу. Социология фан сифатида. Режа

Алишер Навоийнинг «Маҳбуб ул - қулуб» асарида бевосита ўз давридаги деярли барча ижтимоий гуруҳ ва табақаларга тавсиф берилади ва уларнинг қайси бири яхши ёки ёмон, қайси бири инсонийликка, халққа, мамлакатга фойдали ёки зарарли эканлиги баён этилади. Алишер Навоий жамиятнинг миқдор ва сифат жиҳатидан ижтимоий бўлинганлиги умуман олганда ижобий ходиса эканлиги, бу таснифланиш доирасининг қанчалик кенглиги мамлакат фаровонлик даражасининг ифодаси эканлиги хусусида эътиборга сазовор социологик қарашни асослаб беради. Улуғ мутафаккир жамиятдаги юздан ортиқроқ ижтимоий табақа хусусиятларини аниқлаб, уларнинг мамлакат ижтимоий тизимидаги ўрни ва фаолият имкониятларини равшан ифодалаб беради. Мазкур социологик таснифлашдан мақсад, уларни ижтимоий фойдалилик даражаларини ошириш эканлиги асарнинг мазмунини ташкил этади. Зеро, жамиятдаги таснифнинг қандай эканлигини билиш уларнинг мазмунини яхшилашга йўл очади. «Шу жиҳатдан, - деб ёзади Алишер Навоий, - ҳамсуҳбатларни ва дўст-ёронларни бу ҳоллардан огоҳ ва хабардор қилмоқ вожиб кўриндики, токи уларда ҳар тоифани хислати ҳақида билимлар ва ҳар табақанинг аҳволи ҳақида тушунчалари бўлғай»².
Қадим замонлардан буён жамиятнинг мавжудлиги ва ривожланиши тўғрисидаги билимлар Шарқ ва Ғарб мутафаккирлари умумфалсафий ғояларининг асосий бўлими сифатида қаралган. Жамият ривожи, сиёсат, аҳлоҳ, фан, дин ва санъат муаммолари тўғрисидаги илмий қарашлар Қадимги Хиндистон, Хитой, Юнон файласуфлари, ўрта Осиё ва Европа мутаффакирлари томонидан айтиб ўтилган.
XVII–XVIII асрларда социология фанининг шаклланишида ҳал қилувчи ролни ўйнаган «жамият», «маданият», «цивилизация», «синфлар», «структура», «функция» ва бошқа атамалар илк бор пайдо бўлади.
«Социология» атамаси фақат XIX аср бошида – 1838 ва 1840 йиллар оралиғида пайдо бўлди. Уни француз олими Огюст Конт (1798–1857) яратди. Биринчидан, уни энг кучли ва самарали фалсафий йўналишлардан бири, яъни позитивизмнинг асосчиси санашади. Иккинчидан, у қудратли эмпирик фан – социологиянинг отаси ҳисобланади. О.Конт унга ном берди, унинг предмети ва методларини белгилади. XIX асрда жамият тўғрисидаги тажрибали, эмпирик фаннинг вужудга келиши тасодиф эмас, балки муайян гносеологик ва ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитларга эга эди. О.Конт янги фанни яратар экан, тахминан қуйидагича фикр юритган: «жамиятни унинг турли-туман намоён бўлиш жиҳатларида англаш учун фалсафанинг ўзи етарли эмас. Жамиятни бошқа масалалар билан бир қаторда эмас, балки махсус тарзда фақат унга эътибор берган ҳолда ўрганадиган махсус фан керак. Жамият тўғрисидаги янги фан мустақил билим сифатида шаклланиши учун у билишнинг фалсафий методини рад этиши ва ўзининг методини ўйлаб топиши керак. Аммо ҳозирча унинг ўз методлари йўқ экан, социология табиатшуносликдан кузатиш, эксперимент ва солиштирма таҳлил каби усулларни ўзлаштириши лозим». Фанга социология номини берган О.Конт ўз ижодида тараққиёт, сиёсий ва иқтисодий эркинлик идеалларига таянган ҳолда, у фан ва маърифат ёрдамида барча ижтимоий муаммоларни ҳал этиш мумкинлигига умид қилади. Носоғлом жамиятни қандай даволаш мумкин, деган саволга Конт шундай жавоб беради: «табиатшунослик фани қандай бўлса, жамият ҳақида ҳам худди шундай аниқ ва объектив фанни яратиш керак». Социологик ғоя жадал ривожланаётган Европа жамиятидаги инқирозга жавоб бўлди. Янги тафаккурнинг мақсади жамиятдаги ижтимоий муносабатларни очиқ-ойдин қилиши мумкин бўлган интеллектуал воситаларни ривожлантиришдан иборат эди.
О.Контнинг ватандоши Эмиль Дюркгеймни амалий социологиянинг кашфиётчиси дейишади. У ҳозиргача қўлланиб келинаётган функционал таҳлил методологиясини яратган, ўз жонига қасд қилиш муаммосини чуқур таҳлил қилган. Унинг бу ишлари бугунги кунда ҳам социологик тадқиқот қандай бўлиши кераклигига мукаммал мисол бўлиб хизмат қилмоқда. Э.Дюркгейм айни пайтда ҳам ўзининг долзарблик қийматини йўқотмаган аномия назарияси асосини яратган. Унинг ижтимоий меҳнат тақсимоти, механик ва органик ҳамжиҳатлик, ижтимоий факт моҳияти, коллектив онг ва қадриятлар, дин эволюцияси ҳақидаги таълимоти жаҳон социологиясининг олтин фондига кирган.
Нафақат Франция, балки Германия ҳам жаҳонни буюк социологлари – Макс Вебер, Георг Зиммель, Фердинанд Теннис билан лол қолдирган. Масалан, бугунги кунда Вебернинг 30 дан зиёд жилддан иборат асарлар тўплами нашр этилган. Карл Маркс (1818–1881) ижтимоий низо назарияси, жамият тузилмаси ва ривожи ҳақидаги таълимот, ижтимоий синфлар концепциясининг асосчиси ҳисобланади. У умуман ижтимоий файласуфлар орасидаги энг йирик шахсдир. К.Маркс билан бир қаторда немис мутафаккири Макс Веберни (1864–1920) ҳам кўрсатиб ўтиш зарур. Уни иккиланмасдан социологиянинг Леонардо да Винчиси дейиш мумкин. Унинг асосий назариялари бугун социология фанининг пойдеворини ташкил этади: ижтимоий ҳаракат ва мотивация, меҳнатнинг ижтимоий тақсимоти, бегоналашув, касбга мойиллик ҳақидаги назариялар. У дин социологияси, иқтисодий социология ва меҳнат социологияси, шаҳар социологияси асосларини, бюрократия назариясини, ижтимоий стратификация ва статусли гуруҳлар концепциясини, сиёсатшунослик ва ҳокимият институти асосларини, жамиятнинг ижтимоий тарихи ва рационализация ҳақидаги таълимотни, капитализм эволюцияси ва мулкчилик институти тўғрисидаги таълимотни ишлаб чиқди. М.Вебернинг ютуқлари шу қадар улканки, уларни санаб тугатиб бўлмайди. Идеал типларнинг киритилиши унинг методология соҳасидаги энг асосий ютуқларидан бири ҳисобланади.
М.Вебер ҳамда унинг ҳамкасблари Ф.Теннис (1855–1936) ва Г.Зиммелнинг (1858–1918) шарофати билан немис социология мактаби Биринчи жаҳон урушига қадар жаҳон социологиясида устунлик қилди. Англияда жаҳон социологияси фанига ижтимоий эволюция ҳақидаги назарияни яратган ва кишилик жамиятига тирик организм сифатида қараган Герберт Спенсер (1820–1903) улкан ҳисса қўшган. Ф.Теннис ўзининг«Жамоа ва жамият» (1887) деб номланувчи бош асарида кейинчалик классик типологияга айланган ижтимоийлик типологиясини, яъни бевосита шахсий ва қариндошчилик муносабатлари ҳукмрон бўлган жамоа ва формал институтлар устувор бўлган жамиятни таклиф қилади.
Биринчи босқичда (XIX аср охири – XX аср боши) учта мамлакат: Франция, Германия, Англия жаҳон социология фанининг маркази ҳисобланган. Албатта, бошқа мамлакатларда ҳам миллий социологиянинг ривожи учун кўп иш қилган ажойиб мутафаккирлар бўлган. Россияда улар қаторига Н.Кареев, Н.Михайловский, М.Ковалевский, В.Хвостовларни қўшиш мумкин. Бироқ улар жаҳон социологияси ривожига сезиларли таъсир кўрсата олмадилар. Питирим Сорокин (1889–1968) бундан мустасно. Уни социологик муаммони қамрашида универсаллиги, жаҳон социологиясига қўшган назарий ва методологик аҳамияти жиҳатидан М.Вебер билан тенглаштириш мумкин. Россияда туғилиб, АҚШда вафот этган айнан шу мутафаккир социологиянинг донғини ёйди.
ХХ асрнинг 20-йилларидан бошланиб, ҳозирги кунгача давом этаётган кейинги босқичда жаҳон социологияси маркази АҚШга кўчади ва бу ерда социология фанига давлатдан анча кўмак ва кўпчилик университетларнинг тезда ёрдами тегади. Докторлик даражасини берувчи дунёдаги биринчи социология факультети 1892 йили Чикаго университетида пайдо бўлади. 1910 йилга келиб, Америка университетлари ва коллежларининг аксарияти талабгорларга социология курсларини таклиф қила бошлайди.
Эмиль Дюркгейм (1858–1917) О.Контнинг позитивизм методологиясини чуқурлаштирди, кўп ҳолларда эса уни қайта йўналтирди. Дюркгейм ижтимоий фактларга таянишни ва уларнинг статистик ўрганишни таклиф қилади: у бир ижтимоий фактларни (ўз жонига қасд қилиш) бошқа ижтимоий фактлар (интеграция) ёрдамида тушунтиради. Дюркгейм замонавий социологиянинг янги методологиясини беради. Унинг методологик позициясига иккита хусусият хос: натурализм – жамият қонунларини табиат қонунларига ўхшашлиги асосида тушуниш ҳамда социологизм – ижтимоий воқеликнинг ўзига хослиги ва автономлигини, унинг индивидлардан устунлигини тасдиқлаш. Дюркгеймнинг илмий ижодида, бутун француз мактабидагидек сингари, ижтимоий ҳамжиҳатлик муаммоси марказий ҳисобланади. Унга кўра инсонлар жамиятининг ривожи икки фазадан ўтади: механик ҳамжиҳатлик (саноатлашишдан илгариги ёки анъанавий жамият) ва органик ҳамжиҳатлик (саноатлашишдан илгариги, сўнгра эса саноатлашган жамият).
Социология табиатига айнан янгича назари туфайли Америка тез орада илмий социологияни яратиш борасида Европадан ўзиб кетади. Аммо социологлари кўп бўлишига қарамасдан, Америка дунёга фақат битта ҳақиқий миллий оқимни – символик интеракционизм оқимини ва фақат битта буюк социологни - Толкотт Парсонсни (1902–1979) бера олди. Альберт Эйнштейн физикада амалга оширишга интилган назариясини Парсонс социологияда ҳам худди шундай амалга оширишга, яъни жамиятнинг барча даражаларини ва ижтимоий материя ҳаракатининг барча шаклларини тушунтириб бера оладиган кенг қамровли социологик назарияни яратишга уринди. У кишилик воқелигининг хилма-хил кўринишларини қамраб олувчи мавҳум тушунчаларнинг улкан дедуктив тизимини яратишга муваффақ бўлди. АҚШ мана шу хусусий социологик назариялар борасида анча муваффақият қозонди. Америка дунёга буюк олимларнинг энг кўп сонли гуруҳини тақдим этди: Э.Шилз, П.Лазарсфельд, Р.Мертон, П.Блау, Ч.Кули, Ж.Мид, Р.Парк, И.Гофман, Ж.Александер, Д.Белл, Т.Веблен, А.Гоулднер, Р.Миллс, Д.Рисмен, У.Самнер, А.Смолл, А.Тоффлер, Ж.Хоманс. Улар замонавий социологиянинг илмий мазмунини белгилаб беришди.
Агар Европада социологик ғоя фалсафа билан чамбарчас боғлиқ ҳолда ривожланган бўлса, Америка социологлари орасида социал психология кенг тарқалди. Иккала маданият вакиллари ҳам жамият эволюцияси ва фаолиятини тушунтиришга ҳаракат қилишди ва буни турлича усулда бажаришди: европаликлар кўпроқ глобал тарихий схемаларга суянишса, америкаликлар конкрет моделлар ва амалий ишланмаларга таянишди.
Америкаликлар фалсафий субстанция ўрнига хулқ-атвор ва ҳаракатга урғу беришди. Уларни идрок ичида яширинган ва аниқ ўлчаб бўлмайдиган нарса қизиқтирмасди, аксинча сиртда, яъни очиқ хулқ-атворда намоён бўладиган нарса ўзига тортарди. Шу тарзда ХХ асрнинг биринчи ярмида барча ижтимоий фанларни (иқтисодиёт, руҳшунослик, социология, сиёсатшунослик) ўзига бўйсундирган бихевиоризм (инглиз тилидан behavior – хулқ-атвор) вужудга келади. Энди уларга хулқ-атворга асосланган, ёки бихевиорал фанлар ёрлиғи бириктирилади. Шу ном билан, тўғрироғи хулқ-атворга асосланган (ХХ аср бошида Европада бўлганидек фалсафага асосланмаган) социология ҳозирги кунларгача етиб келди.