1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

Nazorat savollari:
1. Anatoliyaning qadimgi madaniyat markazlarini sanab bering.
2. Finikiya sivilizatsiyasining jahon sivilizatsiyasida tutgan o’rnini tahlil qiling.
3. Xett podsholigining davlat tuzumiga baho bering.
4. Yaxudo dini insoniyat tarixidagi birinchi yakka xudolikka asoslangan din sifatida qanday rol o’ynadi?


6-mavzu:Qadimgi Afrika va Janubiy Arabiston sivilizatsiyasi
Asosiy savollar:

1. 
   Qadimgi Afrika sivilizatsiyasi o’choqlari.
   

2. Janubiy Arabiston sivilizatsiyalari taraqqiyotining omillari.
1-savolning bayoni:
M.a. IV ming yillikda Yuqori Misr va Shimoliy Nubiyada deyarli bir xil madaniyat tarqalgan bo’lsa, keyinchalik geografik omillar xususiyatiga ko’ra madaniyatlar taraqqiyoti turlicha yo’ldan ketdi.
Nilning uchinchi va beshinchi ostonalari oralig’idagi hududlarni asoan Kush podsholari nazorat qilgan, ba’zan esa ular o’z hukmronligini shimolda Asuandan janubda Xartumgacha kengaytirishga muvaffaq bo’lgan. Kushda asosan dehqon-chorvador birlashmalar istiqomat qilgan.
M.a. III ming yillikda Misr fir’avnlarining istilochilik yurishlari tufayli Nilning birinchi ostonasidan janubdagi hududlarda yuzaga kelgan madaniyatlar almashib turgan. Shimoliy Suriyadagi Kush hududida yashagan aholi sezilarli darajada negroid elementlari aralashgan Kerma madaniyatiga mansub bo’lgan. Kerma shahri xarobasi, bu yerdan topilgan buyumlar jamiyatning ancha yuksak darajadagi taraqqiyotidan dalolat beradi. Sopol idishlardagi naqshlarda qora Afrikaning kuchli ta’siridan dalolat beradi. Kerma aholisi Misr, Sharqiy Saxara, Xartum viloyatlari va Efiopiyaning chegara rayonlari bilan yaqin aloqada bo’lgan.
Kermaning gullab-yashnash davri Misrdagi O’rta podsholik va II- O’tish davriga to’g’ri keladi. Bu davrda Kerma ikkinchi ostonadan to’rtinchi Nil ostonasigacha bo’lgan hududni nazorat qilgan. Kush sivilizatsiyasining keyingi davriga oid markazlar - Kava, Napata va Meroyening dafn inshootlari ushbu sivilizatsiyaning mahalliy ildizlaridan darak beradi. Ushbu hududda mavjud bo’lgan oltin, chorvachilikni rivojlantirish, qimmatbaho yog’och navlari va asirlarni haydab ketish uchun qulay sharoit Misrni doimo qiziqtirib kelgan. Misr kolonizatsiyasi davrida Kush madaniyati Misr madaniyati bilan juda yaqinlashib ketgan, ammo mahalliy an’analar va qarashlar saqlanib qolgan.
XXV sulola davrida endi Misr Kush tomonidan istilo qilinadi. Kushlik fir’avnlar hukmronligiga Ossuriya qo’shinlarining qudrati va zarbasi chek qo’ydi.
Shimoldan bosqinchilarning hujumi xavfi yoki boshqa sabab bilan Kush sivilizatsiyasining markazlari janubga, Napata va Meroyega ko’chadi. M.a. VI-V asrlarda podsho oilasining qarorgohi Meroyeda joylashgan, ammo Napata bosh diniy markaz, podsholarning asoisiy toj kiyish marosimi o’tkaziladigan joy bo’lib qolavergan.
Mahalliy me’morchilik va san’atning eng yorqin namunasi Musavvarat-as-Sufradagi diniy majmuadir. Bu yerda sher boshli mahalliy xudo Apedemakkka topinilgan. Ushbu yodgorlik shaklan Misr an’analariga o’xshatib barpo etilgan, biroq u mazmunan Afrika madaniyatiga mansub.
Meroye xatida bitilgan ilk yozuvlar m.a. II asrga oid, ammo u ilgaridan mavjud bo’lgan. Bu yozuv Afrika qit’asidagi eng qadimgi alifboli yozuv bo’lib, bevosita Misr iyeroglif va demotik yozuvi ta’sirida paydo bo’lgan.
Meroye madaniyati rivojining butun tarixi qadimgi dunyoning buyuk davlatlari bilan bog’liq tarzda kechgan. Kushda ushbu davlatlarning ko’plab an’analari va yutuqlari qabul qilingan. Bunda ayniqsa Misrning ta’siri eng kuchli bo’lgan.
O’ziga xos va betakror Kush madaniyati qadimgi Sharq mamlakatlarining umumiy madaniy merosiga o’z hissasini qo’shgan, Sudan xalqlarining zamonaviy madaniyati manbai bo’lib xizmat qilgan.
Tropik Afrikada temir davriga o’tish bilan bir vaqtda yuzaga kelgan, o’ziga xos moddiy va ma’naviy madaniyatga ega bo’lgan markazlarni shartli ravishda sivilizatsiya deb atash mumkin. Bir-biridan ulkan masofalar ajratib turgan, ammo o’zaro bog’liq holda rivoj topgan bu qadimiy sivilizatsiyalarga G’arbiy Sudan va unga tutash bo’lgan Saxara hududlari, hozirgi Nigeriyaning markaziy va janubiy-g’arbiy qismlari, Lualaba daryosining yuqori qismi havzasi (hozirgi Zairdagi Shaba viloyati), hozirgi Zimbabve Respublikasining markaziy va sharqiy viloyatlari hamda Hind okeanining Afrika qirg’oqlarini kiritish mumkin. Ushbu qadimgi sivilizatsiyalar va Afrikaning o’rta asr sivilizatsiyalari - G’arbiy Sudanning buyuk davlatlari (Gana, Mali, Songai), Ife, Benin, Kongo, Zimbabve, suaxili sivilizatsiyalari orasidagi to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik arxeologik tadqiqotlar natijasida isbotlab berilgan.
G’arbiy Sudan va Nigeriyada vujudga kelgan sivilizatsiyalar ayniqsa rivoj topgan. Markaziy Afrika o’choqlari temir va mis metallurgiyasi, shahar tipidagi yirik manzilgohlarning paydo bo’lish vaqtiga ko’ra orqada qolgan edi. Sharqiy Afrika markazi uning shakllkanishida dengiz savdosi o’ynagan rol bilan bog’liq o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turgan.
Tropik Afrika sivilizatsiya o’choqlarining bir-biridan uzoq masofalar bilan ajratilganligi ularning o’rtalarida o’rtasida aloqalar o’rnatishga to’sqinlik qilmagan. Bu aloqa G’arbiy Sudan va Nigeriya o’chog’i, Nigeriya va Kongo havzasi o’rtasida kuzatiladi. Arxeologik ma’lumotlar hozirgi Zimbabve, Zambiya va Yuqori Lualaba, shuningdek, sharqiy Afrika qirg’oqbo’yi hududlari m.a. II ming yillik boshlarida o’zaro aloqada bo’lganligini tasdiqlaydi. Biroq ularning ko’pchiligi, masalan, Nigeriya va Markaziy Afrika o’choqlari Afrikadan tashqaridagi sivilizatsiyalar bilan to’g’ridan – to’g’ri aloqa bog’lash imkoniga ega bo’lmagan.
Sahroi Kabir hududi orqali o’tgan savdo yo’llari bu yerdagi taraqqiyotga o’z ta’siri ko’rsatdi. Tropik Afrikadagi yagona G’arbiy Afrika bronza davri industriyasi va undan so’ng yuzaga kelgan metallurgiyani mana shu ta’sir natijasi deb baholash mumkin. Mavritaniyadagi (Akjujta) fransuz olimlarining tadqiqotlari bu yerda m.a. VI-V asrlarda mis va bronza davri industriyasining yirik markazi bo’lganligini ko’rsatib berdi. U Marokash janubida ilgariroq yuzaga kelgan metallurgiya markazi bilan bog’liq bo’lgan.
Niger daryosi o’rta oqimining Gundam rayoni – Niafunkdagi yodgorliklar (dahmalar va megalitik inshootlar) esa miloddan oldingi davrdayoq shakllangan shahar hayoti an’analariga ega Mali sivilizatsiyasi bilan bog’liq.
Malidagi Jenna shahri xarobalarida amerikalik olimlar tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar bu yerda rivojlangan temir metallurgiyasi mavjud bo’lganligini ko’rsatadi. Radiouglerod tekshiruvlai an’anaga ko’ra VIII asrda paydo bo’lgan deb hisoblanib kelingan bu shahar m.a. III asrda vujudga kelganligini aniqlab berdi.
M.a. I ming yillikda Sahroi Kabirning suvsizlanishi va ko’chmanchilarning janubga kirib kelishining kuchayishi dehqonlarda bu hujumga qarshi tura oladigan ilk yirik tashkiliy siyosiy birlashmalarning vujudga kelishiga olib keldi. Milodiy III-IV asrlar chegarasida ushbu hududdagi eng qadimgi davlat birlashmasi bo’lgan Gananing vujudga kelishi aynan mana shu jarayonning mantiqiy yakuni bo’ldi.
Qadimgi Markaziy Afrika sivilizatsiyasining Nigeriya o’chog’i to’g’ridan – to’g’ri G’arbiy Afrikada temir industriyasi bilan bog’liq. Ushbu o’choqning ko’pchilik sivilizatsiyalari u yoki bu darajada bu regiondagi ilk temir asri madaniyati bo’lgan Nok madaniyati bilan aloqador (m.a. V asr).
Nok sivilizatsiyasi izlari ilk bor 1928 yilda Jos yassitog’liklarida ochilgan. 1943 yilda Nok qishlog’i yaqinida topilgan haykalchalar uning keng miqyosda o’rganilishini boshlab berdi. Nok sivilizatsiyasi hozirgi Nigerning markaziy va janubi-g’arbiy qismlarida, qisman Benin va Nigeriya hududlarida tarqalgan. So’nggi tadqiqotlar natijasida uning xronologiyasi taxminan m.a. 900 yildan milodiy 200 yillar bilan belgilanmoqda.
Nok sivilizatsiyasi vakillari Sahroi Kabirdan janubdagi hududda ilk bor sopol buyumlar tayyorlay boshlagan va metallurgiya ko’nikmalariga ega bo’lib, tosh davridan to’g’ridan-to’g’ri temir davriga o’tgan. Nok sivilizatsiyasi vakillari yaratgan ajoyib sopol va bronza haykalchalar ushbu madaniyatning sof Afrika ildizlariga ega ekanligini ko’rsatadi. Ushbu haykalchalar dafn marosimi uchun xizmat qilgan. Ular sof badiiy fazilatlaridan tashqari, an’anaviy afrika haykaltaroshligida bugungi kungacha saqlanib qolgan uslub aks etganligi bilan qiziqarlidir.
Hozirgi yoruba xalqining ajdodlari tomonidan yaratilgan Ife sivilizatsiyasining Nok bilan aloqasi mashhur Ife bronzalarida o’z aksini topgan. Ifening bronza va sopol haykalchalari juda mukammal bo’lib, antik haykalchalarga o’xshab ketadi, biroq ularda tasvirlangan odamlar negroid irqiga mansub.
Lualaba daryosining yuqori oqimlarida ham o’ziga xos qadimgi sivilizatsiyalar shakllangan. Bu hududda topilgan yirik Sanga (m.a. VII-IX asrlar) va Katoto (m.a. XII asr) dahmalaridagi boy arxeologik topilmalar - mis va temir buyumlar, fil suyagidan tayyorlangan buyumlar, sopol Buyumlar xarakteri buyumlar mahalliy hunarmandchilikning yuksak taraqqiyotidan dalolat beradi. Xronologik jihatdan Sanga Lualaba va Zambezi havzasi o’rtasidagi tovar ayirboshlash shakllangan davrga to’g’ri keladi.
Hozirgi Zambiya va Zimbabve hududlarida vujudga kelgan sivilizatsiyaning gullab-yashnashi XII-XIII asrlarga to’g’ri keladi. Ammo uning shakllanish omillari ancha oldingi davrlarga oid. Bu hududdagi Inyango platosidan topilgan mis buyumlar VIII-IX asrlar bilan belgilanadi.
Zimbabve davlatining Masvingo viloyatida joylashgan Katta Zimbabve qadimgi Afrika shahrining ulkan tosh xarobalarian iborat. U shona (bantu guruhiga kiruvchi xalq) xalqi ajdodlarining bosh ibodatxonasi va diniy markazi bo’lgan deb hisoblanadi. 1928-29 yillarda ingliz arxeologi G.Katon-Tompson tomonidan o’rganilgan ushbu yodgorlik taxminan 1130 yillarda barpo etilgan. Ushbu hududning o’zlashtirilishi esa III asrdan boshlangan. Qadimda ushbu shahar Monomotapa yoki Buyuk (Katta) Zimbabve, Muene, Mutapa, munxumutapa nomlari bilan mashhur davlatning markazi bo’lgan. U hozirgi Zimbabve (ushbu nom aynan shu shahar nomidan olingan bo’lib, “tosh uylar”, “ibodat uylari” ma’nosini anglatadi) va Mozambik hududlarini o’z ichiga olgan.
O’rta asr Afrika sivilizatsiyalariga yorqin misol sifatida Suaxili sivilizatsiyasini ko’rsatish mumkin. I-VIII asrlar davomida shakllangan ushbu sivilizatsiyaning gullab-yashnashi XII-XIII asrlarga to’g’ri keladi.
Milodimiz boshlariga kelib Sharqiy Afrika allaqachon Qizil dengiz va Fors qo’ltig’i, Janubiy va Janubi-sharqiy Osiyo bilan savdo va madaniy aloqalar bilan bog’langan edi. Suaxiliya sivilizatsiyasining ilk asoslari okean dengizchiligi va okean xo’jaligiga asoslangan. Bu hududda savdo va dengiz xo’jaligi bilan bog’liq holda paydo bo’lgan yirik manzilgohlar keyinchalik suaxiliya sivilizatsiyasi uchun xos bo’lgan Kilva, Mombasa kabi mashhur shahar-davlatlarga aylangan.
Sharqiy Afrikadagi turli arxeologik tadqiqotlar Suaxili sivilizatsiyasining gullab-yashnagan davri haqida ham, ya’ni hudud tarixining musulmon davriga oid ma’lumotlar beradi.
Shunady qilib VIII asrga kelib Tropik Afrika hududida ilk sivilizatsiyalarning bir qancha o’choqlari yuzaga kelgan va afrika madaniyatlarining keyingi taraqqiyoti uchun zamin bo’lib xizmat qilgan.