1-Mavzu: Sezgi va idrok: umumiy tasavvurlar va yondoshuvlar Reja: Sezgilar to‘g‘risidagi ilmiy ta’limotlar Sezgilarning obektiv ahamiyati

---

1-Mavzu: Sezgi va idrok: umumiy tasavvurlar va yondoshuvlar
Reja: 
1.
 
Sezgilar to‘g‘risidagi ilmiy ta’limotlar 
2.
 
Sezgilarning obektiv ahamiyati 
3.
 
Psixologiya fanida sezgi nazariyalari 
Jahon psixologiyasi fanida to’plangan ma'lumotlarning ko’rsatishicha, sezish 
oddiy psixik bilish jarayoni shisoblanib, moddiy qo’zqatuvchilarning muayyan 
reseptorlarga bevosita ta'sir etishi orqali real olamdagi narsa va shodisalarning ayrim 
xususiyatlarini va shuning bilan birga, inson organizmining (uning a'zolarining) 
ichki sholatlarini aks ettirishdan iborat bilishning dastlabki bosqichidir.
Sezgi biosfera va noosferada sharakatlanuvchi jamiki narsalarning, xosh 
mikro, xosh makro tuzilishidan qat'iy nazar, sezgi organlariga ta'sir qilish 
mashsulasining sodda obrazlar, timsollarning ayrim tarkibiy xususiyatlar tariqasida 
aks etishidir. Inson atrof-mushitdagi moddalar shaklini, sharakatlar ko’rinishini, 
ularning xossalarini o’ziga xos xususiyatlarini sezgi organlari yordamida, sezgilar 
orqali biladi, xolos.
Sezgilar tog’risidagi ilmiy ta'limotlarga binoan narsalar va ularning xossalari, 
tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakllari, sharakati birlamchi shisoblanib 
sezgilarning o’zi esa tashqi va ichki qo’zqatuvchilarning sezgi a'zolariga ta'sir 
etishining mashsulidir. Ma'lumotlarning ko’rsatishicha, sezgilar moddiy (ob'ektiv) 
borliqning, voqeilikning shaqqoniy tasvirini in'ikos qiladi, binobarin moddiy olam 
qanday ko’rinishga, shaklga, xususiyatga ega bo’lsa ular xuddi shundayligicha shech 
o’zgarishsiz, aynan aks ettirish imkoniyatiga egadir.
Psixologiyada 
sezgilarning 
fiziologik 
asosini 
va 
mexanizmlarini 
qo’zqatuvchilarning o’ziga mutlaq mos (adekvat) bo’lgan analizatorlar ta'siri 
natijasida yuzaga keluvchi asab (nerv) jarayoni, uning tizimi, tuzilishi tashkil qiladi. 
Fiziologlar va psixologlarning ta'limotlariga ko’ra analizatorlar uch o’zaro uzviy 
uyqunlikka ega bo’lgan tarkibiy qismlardan iboratdir. Sodda qilib talqin qilinganda 
mazkur tarkiblar quyidagi ketma-ketlikdagi tuzilishdir:
1) 
tashqi kuch-quvvatni (energiyani) asab (nerv) jarayoniga aylantirib 
beruvchi periferiya qismdan, ya'ni reseptordan; 
2) 
analizatorlarning pereferiya qismini markaziy qism bilan boqlovchi 
afferent (markazga intiluvchi asab tolasi), o’tkazuvchi asab yo’llaridan; 
3) 
periferiya qismlaridan keluvchi nerv impulslari (sharakatlari) qayta 
ishlanuvchi analizatorlarning miya po’stidagi qismlaridan (uchastkalaridan) 
iboratdir.
Boshqacha so’z bilan aytganda, periferik nervlarning uchlari (ko’z, quloq, teri, 
burun kabilar), ta'sirotnii eltuvchi (afferent), javob qaytaruvchi (efferent) nerv 
tolalari, analizatorlarning orqa va bosh miya markazlari analizatorni tashkil qiladi.
Jashon psixologiyasi fanining so’nggi yutuqlari shamda atamalariga binoan 
sezgilar quyidagicha klassifikasiya qilinadi (ushbu tasniflanishning dastlabki 
ko’rinishi ingliz olimi Ch. Sherringtonga taaluqlidir): 

---

1) 
tashqi mushiidagi narsa va shodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga 
moslashgan shamda reseptorlarga tananing sirtqi qismiga joylashgan sezgilar, ya'ni 
eksterioreseptiv sezgilar (reseptorlar); 
2) 
ichki tana a'zolari sholatlarini in'ikos etuvchi shamda reseptorlari ichki 
tana a'zolarida, to’qimalarida joylashgan sezgilar, ya'ni interoreseptiv sezgilar; 
3) 
tanamiz va gavdamizning sholati shamda sharakatlari shaqida ma'lumot 
(axborot, xabar) beruvchi, muskullarda, boqlovchi paylarda, mushaklarda 
joylashgan sezgilar, ya'ni proprioreseptiv sezgilar. Birinchi turkum sezgilarni 
ko’rish, eshitish, shidlash, teri-tuyush, ta'm-maza, kabi turlar tashkil qiladi. Ko’rish 
380 dan 770 gacha millimikron diapazondagi elektromagnit nurlardan iborat 
jarayondir. Eshitish esa tebranish chastotasi 16 dan to 20000 gacha bo’lgan tovush 
to’lqinlaridan iboratdir. Ko’rish sezgilari bosh miya po’stini tepa burmasining 
qismidan joy egallagandir. Teri-tuyush, sharakat sezgilari miya po’stini markaziy 
burmasining orqa qismidan o’rin olgandir.
Endi sezgilar klassifikasiyasi, moshiyati va uning negizlari yuzasidan kengroq 
muloshaza bildiramiz. A. R. Luriyaning fikricha, interrereseptiv sezgilar asl, tub 
ma'nodagi sezgilar emias, balki emosiyalar bilan sezgilar o’rtasidagi oraliq sezgilar 
sifatida namoyon bo’ladi. Psixologiya fanida mazkur sezgilarning sub'ektiv ravishda 
paydo bo’lishi yetarli darajada chuqur o’rganilmagan, xuddi shu bois ular 
"noma'lum shislar" doirasiga kiritilgandir. Ular tog’risidagi bilimlar bilan tanishish, 
o’zgarib borishlarini tekshirish "kasalliklarning ichki manzarasi"ni ifodalab berishda 
mushim rol o’ynashi mumkin. Ichki organlarning xastaligida vujudga keluvchi 
mazkur sholatlar ichki kasalliklarni diagnostika qilishda aloshida ashamiyat kasb 
etishi turgan gap (A. R. Luriya tadqiqotlaridan).
Bunday xususiyatli ixtiyorsiz sezgilar insonda juda erta uyqonadi, shuning 
bilan birga ularning ifodalanishi o’ziga xos shakllarga egadir. Chunonchi, ular 
"oldindan shis qilish" tariqasida paydo bo’lib, shatto inson ularni ta'riflab berish 
imkoniyatiga qodir emas, ko’pincha ushbu kechinmalar tush ko’rishda qaysidir 
kasallik shuruj qilayotganligidan darak beruvchanlik vazifasini o’tmaydi, xolos.
Ular insonning kayfiyatida, emosional reaksiyalari o’zgarishida ko’zga 
tashlanadi, bolada esa shatti-sharakatning keskin o’zgarishiga sabab bo’ladi.
Chunki, bola o’z tana a'zolaridagi ichki sholatlarning o’zgarishini anglash, 
sezish, shis qilish uquviga ega emas, xuddi shu tufayli undagi shatti-sharakatning 
umumiy o’zgarishi belgilaridan buni sezish mumkin. Bu shodisalarning yorqin 
misoli sifatida quyidagi voqelikni tashlil qilamiz: bola o’z ichki interoreseptiv 
sezgilarini namoyoish qilish maqsadida "kasal" bo’lib qolgan qo’qirchoqini 
parvarish qila boshlaydi. Interoreseptiv sezgilarning ob'ektiv ashamiyati juda yuqori, 
chunki ular ichki jarayonlarni o’zaro o’rin almashtirish balansini ta'minlab 
turishning asosi shisoblanadi. Boshqacha so’z bilan aytganda, ular organizmlardagi 
jarayonlarni o’zaro o’rin almashib turishining gemostazi (borqarorligi) deb ataladi. 
Ichdan paydo bo’ladigan signallar xatti-sharakatni vujudga keltiradi, stress, 
zo’riqish, affekt sholatlarini yo’qotish (bartaraf qilish, pasaytirish), tuqilib 
kelayotgan mayllarni esa qoniqtirishga yo’naltirishgan bo’ladi. Oqibat natijada, 
ichki tana a'zolarining faoliyatini izdan chiqish sholati yuz berishi mumkin. Xuddi 
shu sababdan tibbiyot psixologiyasida interoreseptiv sezgilar sham mushim rol 

---

o’ynaydi. Somatik va visperal jarayonlar, rushiy sholatlar (psixosomatika) 
o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish imkonini yaratadi.
Interoseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari interosepsiya bilan 
birgalikda K. M. Bikov, V. N. Chernigovskiylar tomonidan atroflicha o’rganilgan. 
Bu narsalarning barchasi shartli reflektor faoliyati mexanizmlaridan kelib chiqqan 
sholda sharshlab berilgan.
Proprioreseptiv sezgilar tana dvigatel ipparatining va gavdaning fazodagi 
sholati tog’risida signallar bilan ta'minlab turadi. Ular inson sharakatining 
regulyatorini va afferent asosini tashkil qiladilar.
Periferik reseptorlar muskullarda, paylarda va bo’qimlarda joylashgan bo’lib, 
maxsus tanachalari shakliga egadirlar. Mazkur tanachalar Puchchini tanachalari deb 
ataladi.
Tanachalarda vujudga keluvchi qo’zqatuvchilar muskullarining taranglashuvi 
natijasida va bo’qimlar sholatining o’zgarishida, nerv tolalari (iplari) yordamida 
orqa miyaning orqa ustunidagi (stolbasidagi) oq suyuqliklarga yetkaziladi. 
qo’zqovchilar Burdax va
Goll yadrosining quyi bo’limlariga yetib keladi va undan po’st osti 
tugunlaridan o’tib, bosh miya katta yarim sharining qoronqilashgan zonasida o’z 
sharakatini yakunlaydi.
Proprioreseptorla sharakatining afferent asosi ekanligi A. A. Orbeli, P. K. 
Anoxin (shayvonlarda), N. A. Bernshteyn (odamlarda) tomonidan o’rganilgan.
Psixologik ma'lumotlarga ko’ra, gavdaning fazodagi sholati sezgirligi statik 
sezgilarda o’z ifodasini topadi. Unigng markazi ichki quloq kanallarida joylashgan 
bo’lib o’zaro bir-biriga perpendikulyar bo’shliqda tutash sholatda yotadi. Masalan, 
yuosh sholatining o’zgarishi quyidagi sxemaga binoan amalga oshadi:
a) o’zgarish endolimfa suyuqligiga boqliq qo’zqalish; 
b) eshitish nervi; 
v) vestibulyator nerv; 
g) bosh miya po’stining chakka bo’lmasi; 
d) miya apparatiga o’tadi.
Vestibulyator sezgirlik apparati qurish bilan bevosita aloqada bo’lib, fazoni 
orientirlash jarayonida ishtirok etadi. Masalan, avtomabilning yo’ldan o’tishi 
(qatnovi), qalin o’rmonni kesib o’tish payti va shakazo. Xuddi shunday sholat 
uchishda sham yuzaga kelishi mumkin. Patologiya sholatida sham xuddi shunday 
jarayonga duch kelinadi.
Ekstroreseptiv sezgilar moddalikdan (5 tadan) tashqari intermodal nospesifik 
sezgi turkumlariga sham ajratiladi. Masalan, eshitish organi (a'zosi) orqali sekundiga 
10-15 tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar yordamida 
(miya qopqoqi, tirsak, tizza uchlari orqali) payqash - vibrasiya sezgirlik deyiladi. 
Masalan, karlarning tovushlarning idrok qilishi, pianinoni ushlab turish, pol yoki 
mebelning sharakati kabilar.
Odatda vibrasion sezgirlik intermodal sezgi deb sham nomlanadi. 
Intermodalning boshqa bir ko’rinishi mana bunday sholatda namoyon bo’ladi: 
a) shid, ta'm va maza sezgilarida; 
b) o’ta kuchli tovushda, o’ta yorqin yoruqlikda; 

---

v) tricheminal, ya'ni uch xil ta'sirning uyqunlashgan, integrativ sholatida 
kabilar.
Sezgining nospesifik shakli - terining foto sezgirligi ranglarning nozik 
jilolarini ajratish, qo’l uchlari bilan sezish orqali ro’yobga chiqadi.
Terining foto sezgirligi A. N. Leontev tomonidan kashf qilingan bo’lib, bu 
narsa ko’pgina sholatlarga oqilona yondashish imkoniyatini vujudga keltiradi. 
Ushbu kashfiyot qo’l uchiga yashil va qizil rangli yoruqlik yuborish orqali dunyo 
yuzini ko’rgan. Rang signallarining oqriq qo’zqatuvchilar bilan munosabati qiyosiy 
jishatdan olib borilganda, insonni faol mo’ljallash (orientirlash) jarayonida uning 
qo’l uchi terisiga kelib tushadigan rang nurlarini farqlashga o’rgatish mumkin ekan. 
Psixologiya fanida trening foto sezgirligi tabiati shali yetarli darajada o’rganilgani 
yo’q. Shunga qaramasdan, talamitik tizim va po’st ostining qo’zqalganida asab 
tizimi shamda teri ektodermlaridan kelib chiqqan, atrofga yoyilgan (tarqalgan), 
rudimentlar yoruqlik sezish elementlari maxsus sharoitda muaffaqiyatli sharakat 
qiladi. Ko’pincha "oltinchi tuyqu, shissiyot" sharofat bilan inson tomonidan 
"masofa"ni sezish, ko’r odamlarda to’siqni shis qilish ushbu jarayon uchun yorqin 
misol bo’la oladi. Eshtimol, yuz terisining issiq shavo to’lqinlarini idrok qilish, 
to’siq oraliqida mavjud bo’lgan tovush to’lqinlarini (tebranishlarini) o’zida aks 
ettirish terining foto sezgirligini ilmiy jishatdan izoshlashga muayyan negiz (asos) 
bo’lib xizmat qilish mumkin.