1-мавзу: Qog’oz formatlari ва турлари Режа: Qog’oz formatlari va turlari

1-rasm. A format nazariyasi
a-oltin proportsiya nazariyasi, b-A formatlar qatorini teng bo’lish usuli, c- A formatlar qatori dioganal usuli.

A,B,C formatlar qatorining o’lchamlari 1-jadval

Format A seria B seria C seria O’lcham mm mm Mm 0 841 × 1189 1000 × 1414 917 × 1297 1 594 × 841 707 × 1000 648 × 917 2 420 × 594 500 × 707 458 × 648 3 297 × 420 353 × 500 324 × 458 4 210 × 297 250 × 353 229 × 324 5 148 × 210 176 × 250 162 × 229 6 105 × 148 125 × 176 114 × 162 7 74 × 105 88 × 125 81 × 114 8 52 × 74 62 × 88 57 × 81 9 37 × 52 44 × 62 40 × 57 10 26 × 37 31 × 44 28 × 40

A formatlar qatori birinchi navbatda DIN 198 standarti orqali Germaniya va Yevropada qabul qilinib ISO 216 standarti orqali Amerika Qo’shma Shtatlari, Kanada hamda Yaponyalardan tashqari barcha mamlakatlar jaxon standarti sifatida qabul qilgan. Yuqorida qayd etilgan mamlakatlar o’zlari uchun aloxida standartlarni qabul qilishgan. Misol tariqasida AQSH uchun Amerika milliy standartlar institute (ANSI) tomonidan ishlab chiqilgan “letter”, “legal” и “ledger”/“tabloid” standartlari qabul qilishgan (2-jadval).
Yana bir ma’lumotni qayd etib o’tish joizki texnika chizmalari va albomlari uchun A formatlari har doim ham qulay bo’lmaganligi tufayli texnika xujjatlari uchun qo’shimcha A format birikmalaridan hosil qilingan o’lchamdagi qog’ozlarni ham uchratishimiz mumkin (3-jadval).
AQSH qog’oz formatlari va ularning o’lchamlari
2-jadval

Nomlanishi	Klassifikatsiya  ANSI	O’lchamlar (mm)	O’lchamlar (dyum)	Tomonlar nisbati	ISOning o’xshash formatlari
Letter	ANSI A	216 × 280	8,5 × 11	1 : 1,3002	A4 (210 × 297)
Legal		216 × 356	8,5 × 14	1 : 1,6471
Ledger yoki  Tabloid	ANSI B	432 × 279	17 × 11	1 : 1,5455	A3 (297 × 420)
	ANSI C	432 × 559	17 × 22	1 : 1,2941	A2 (420 × 594)
	ANSI D	559 × 864	22 × 34	1 : 1,5455	A1 (594 × 841)
	ANSI E	864 × 1121	34 × 44	1 : 1,2941	A0 (841 × 1189)

A formatlar ko’paytmasiqan hosil qilinuvchi formatlar va ularning o’lchamlari
3-jadval

A0 841×1189 mm	A0×2 1680×1189 mm	A0×3 2520×1189 mm	A0×4 3360×1189 mm	A0×5 4200×1189 mm	A0×6 5040×1189 mm
A1 594×841 mm	A1×2 = A0*	A1×3 1784×840 mm	A1×4 2378×840 mm	A1×5 2973×840 mm	A1×6 3568×840 mm
A2 420×594 mm	A2×2 = A1*	A2×3 1260×594 mm	A2×4 1680×594 mm	A2×5 2100×594 mm	A2×6 2520×594 mm
A3 297×420 mm	A3×2 = A2*	A3×3 891×420 mm	A3×4 1189×420 mm	A3×5 1487×420 mm	A3×6 1784×420 mm
A4 210×297 mm	A4×2 = A3*	A4×3 631×297 mm	A4×4 841×297 mm	A4×5 1051×297 mm	A4×6 1261×297 mm
A5 148×210 mm	A5×2 = A4*	A5×3 446×210 mm	A5×4 595×210 mm	A5×5 743×210 mm	A5×6 892×210 mm

* - ushbu formatlarning iiki holatda birlashtirish imkoni borligi tufayli o’lchamlar keltirilmagan. (A2×2  420×1188 mm yoki 840×594 mm)


Shtrixli formatlar: bu formatlar asosan A seriya formatlarini bo’ylama teng ikkiga, to’rtga va sakkizga bo’linishini bildiruvchi hisoblanib, ular konvertlar, turli belgilar, chizmalar, falyerlar, tashrif qog’ozlari va tarqatma materiallar uchun qo’llaniladi (2-rasm).

2-rasm. A4 shtrixli formatlari

Yuqorida qayt etilgan qog’oz turlaridan tashqari katta formatlarda chop etishga mo’ljallangan printerlar uchun o’rama (рулон) qog’oz formatlari haqida ham ma’lumotga ega bo’lish lozim.
O’rama qog’ozlardan oddiy oq qog’oz va kalka qog’oz turlari mavjud bo’lib kengligi 250, 1250, 660, 900, 1500, 1560 mm.dagi turlari mavjud.
Misol tariqasida shuni aytish mumkinki, chizmalar to’plami elektron tarzda shakllantirilgandan so’ng chop etiladigan formatlar orasidagi eng kattasi A0 bo’lsa va ular kichrayish ketma-ketligida A formatlar qatorini davom ettirgan holda, yuqorida qayt etilgan o’lchamlardan 900 mm kenglikdagi qog’oz o’ramasini printerga sozlash tavsiya etiladi. Bu o’lchamdan kerakli barcha chizmalarni ortiqcha qog’oz sarfisiz amalga oshiqish mumkin.
Chizma betlarini shakllantirish
Рамкалар: албатта ҳар бир чизма бетларида чегараловчи ҳошиялар бўлиши шарт. Лекин бунинг ҳам тартибсиз ва турли кўринишларда бўлиши баъза ноқулайликлар челтириб чиқаради. Шу туфайли бу борада ҳам жақон страндартларига таянган ҳолда сўз юритамиз.
Техник чизмалар ҳошиялари тўғрисида қабул қилинган DIN 824 европа стандартида қуйидаги ўлчамлар қабул қилинган. Агарда чоп этилган чизма ёки чизмалар албом шаклида тикилмайдиган бўлса қуйидагича ҳошияга рухсат этилади.
А0-А3 форматлар учун барча томондан 10 мм;
А4-А6 форматлар учун барча томонлардан 5 мм.
Бундан ташқари қоғоз форматига нисбатан анча кичик чизмалар учун барча томондан 25 мм масофада ҳошияга рухсат этилади.
Албом қилиб тикиладиган чизмалар тўплами учун чап томондан (албом қилиб тикилганда чизмалар устидан тикилишини ҳимоялаш мақсадида) 20 мм, тепа, паст ҳамда ўнг томонлардан 5 мм масофа қолдириш қабул қилинган. Қолдирилган ҳошия чизиқларини турли нақш ва безаклар, пунктир ёки узуқ чизиқли ва шу кабилар билан чизишга мутлоқ рухсат этилмайди. Ҳошия чизиғи оддий узлуксиз ҳамда қлинлиги 0,6 мм бўлиши шарт.
Ҳошиядан сўнг ҳосил бўлган мойдонга чизмаларни жойлаштиришга қулайлик яратиш мақсадида ички томонга 5мм масофада яна бир чизиқ тортилиб томонлар қоғоз форматига қараб қуйидагича томонлар тенг бўлинади (4-Жадвал).
4-jadval

Tomonlar	Teng bo’luvchilar soni
	A0	A1	A2	A3	A4
a	16	12	8	8	4
b	12	18	6	6	4

Lekin bu qoida O’zRes standartlarida qayt etilmaganligi tufayli bu holat Respublika tashkilotlari chizmalarida xhetlab o’tiladi.

Қоғозларни буклаш: Чизмалар тўпламани қурилиш майдонига олиб бориш, қўлда ушлаб туриш, токчана жойлаштириш ҳамда архивда сақлаш ва шу каби амалларни бажариш учун барча чизмаларни ўз форматида бажариш ноқулай албатта, шу туфайли бундай амалларни бажариш учун энг қулай бўлган А4 формати ўлчами деб қабул қилинган ва барча ундан катта форматларни шу ўлчамга келтириш учун буклаш кетма-кетлиги қоидалари ишлаб чиқилган.
Албомларни А4 вертикал (книжний) ҳолатида тикилиши мақбул деб топилиб бошқа форматлар учун жараёнлар қуйидагича.
А3 (297х420 мм) горизантал ҳолатда (албомний) ўнг томонидан 19 см.да вертикал букланади (1). Букилишдан ҳосил бўлган қирра чап томондан 20 мм масофада чизилган ҳошиячизиғиустига келтириб (2) буклананиш амалга оширилади (3-расм).

ISO A3

3-rasm. A3 formati buklanish tartibi va aksonametrik ko’rinishi

А2 (420х594 мм) горизонтал ҳолда (албомний) чап томонидан 21 см масофада вертикал букланади (1). Тепа паст бурчак пастдан 297 мм масофадан сўнг тахминан 45 ⁰ да букланади (2). Ўнг томондан 190 мм масофада вертикал букланади (3). Пастдан 297 мм масофада тепа қисми орқага горизантал букланади (4). 2-вукланишдан ҳосил бўлган чизмани албомга тикилганда ҳам уни тўлиқ очиш имконини беради.

ISO A1

5-rasm. A1 formati buklanish tartibi va aksonametrik ko’rinishi

ISO A2

4-rasm. A2 formati buklanish tartibi va aksonametrik ko’rinishi

Назорат саволлари.

1. 
   A formatlar qatori joriy topishini ilk bor kim ma’lum bir qolibga tushurish taklifini kiritgan.
   
2. 
   DIN 198 va ISO 216 nima?
   
3. 
   AQSH qog’oz formatlari va ularning o’lchamlari qanday?
   
4. 
   Chizma betlari qanday shakllantiriladi?