1-mavzu: «Pul va banklar» fanining predmeti va vazifalari. Pulning paydo bo`lishi, zarurligi va funksiyalari. Reja

Muomala vositasi funksiyasi. Muomala vositasi funksiyasida pul yordamida tovar o`zining pul qiymatiga ayirbosh qilinadi. Bu funksiyani bajarish uchun naqd pul bo`lishi lozim. Bu funksiya yordamida tovarlarni birbiriga ayirboshlashbarter usuliga chek qo`yiladi. Tarixiy taraqqiyot ko`rsatadiki, jamiyat rivojlanishining ilk bosqichlarida barter mehnat mahsulini ayirbosh qilishning yagona yo`li bo`lgan. Barterning noqulayligi shundan iborat bo`lganki, A tovar egasi, B tovarni sotib olish uchun, nafaqat B tovar ishlab chiqaruvchini, balki B tovar egasiga zarur bo`lgan tovarni ham topa olishi kerak edi. Bu juda qiyin jarayon bo`lib, yuzlab tovarlarni muomalaga jalb qilgan holda ko`zlagan maqsadga erishish mumkin bo`lgan. Oltinning pul sifatida ishlatila boshlashi natijasida barter usuli tovar ayirboshlashning usuli sifatida o`z ahamiyatini yo`qotdi. Lekin shuni ta`kidlash kerakki, barter usuli hozirgi kunda ham ba`zi hollarda jahon amaliyotida qo`llanilib kelmoqda.

Tovar defitsiti, inflyatsiya sur`atlarining oshib ketishi, mamlakatda siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning yo`qligi sharoitida barter bo`yicha tovarlar harakatini amalga oshirish tomonlar uchun qulay hisoblanadi.

Pulning muomala vositasi funksiyasida tovar qo`ldan qo`lga o`tadi va muomaladan chetlashadi, ya`ni iste`molchi egaligiga o`tadi. Pul va tovarning harakati (TPT) qisqa vaqt ichida tugallanadi.

Qiymatning doimo bir shakldan ikkinchi shaklga (tovarpul va pultovar) o`tib turishi pulning muomala vositasi funksiyasining asosini tashkil qiladi.

SHuning uchun ham, bu funksiyani bajarishda naqd pul bo`lishi, u barqaror, sifati yuqori bo`lishi kerak.

O`zbekistonda muomala vositasi funksiyasini Markaziy bank tomonidan chiqarilgan qog’oz pullar va metall tangalar bajaradi. Muomalaga chiqariladigan naqd pullar miqdori savdosotiq hajmiga, ish haqi to`lashning vaqtiga, aholining bankdan qarzga mablag’lar olish imkoniyatiga va boshqa omillarga bog’liq. Savdosotiq hajmining ko`pligi va ish haqining teztez to`lab turilishi muomalaga ko`p pul chiqarish zarurligidan, aholining bankdan ko`proq kredit olish imkoniyatiga ega ekanligi kamroq muomala vositasi kerak ekanligidan dalolat beradi. SHuni aytish kerakki, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, natural xo`jalik, kichik korxona, fermer xo`jaliklarining ko`payishi muomala vositasiga bo`lgan talabni kamaytiradi.

Pulning muomala vositasi sifatida ishlatilishi muomala xarajatlarining barter xarajatlariga nisbatan ancha past bo`lishini ta`minlaydi. Pulning muomala vositasi funksiyasi uning boshqa funksiyalaridan o`zining ma`lum xususiyatlari bilan ajralib turadi. Muomala vositasi funksiyasining xususiyatlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

– bu funksiyani real, naqd pullar bajaradi;

– tovar va pul birbiriga qaramaqarshi, bir traektoriyada harakat qiladi;

– tovar va pul harakati bir vaqtda yuzaga keladi;

– tovar sotuvchi va tovar sotib oluvchi o`rtasidagi munosabat tugallanadi va tomonlar tovarga yoki pulga ega bo`ladilar;

– pul muomala vositasi bo`lishi uchun, avvalambor qiymat o`lchovi bo`lishi kerak.