1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

4. Irodaviy akt va uning tarkib. 

     Har qanday irodaviy harakat dastavval odam oldida tug`iladigan maqsadni taqozo qiladi. Odam u yoki 

bu  harakat  orqali  nimaga  erishmoqchi  ekanligini  anglaydi.  U  o`z  holatini  o`zgartirishi  lozimligini, 

qandaydir  ehtiyojlarni  qondirilishi  zarurligini  anglaydi.  Bu  nima  sababdan  odam  muayyan  maqsadga 

intilayotganini,  uning  belgilangan  maqsadini  amalga  oshirishga  nima  majbur  qilishini  tushuntiruvchi 

harakat motivlaridir. 

Irodaviy harakat bosqichlari 

 

Maqsad va o`nga erishishga intilish 

Maqsadga erishishning bir necha imkoniyatlarini anglash 

Imkoniyatlarni  mustahkamlovchi  va  rad  etuvchi  motivlarning  

paydo bo`lishi 

Motivlar kurashi 

Imkoniyatlardan birini tanlash, qaror qabul qilish  

qarorni ijro etish 

---

 

      Odatda  odamning  oldida  u  yoki  bu  xildagi  jalb  qilish  xususiyatiga  ega  bo`lgan  turli  motivlar 

(maqsadlar) paydo bo`ladi. Odamga bu maqsadlarni tanlashga, ularning ma`qulligini yoki noma`qulligini, 

uning  hozirgi  hayot  uchun  yoki  keyinchalik  ahamiyatini  baholashga  va  hozirgi  payt  uchun  eng  kerakli 

yoki eng muhimini belgilab ajratib olishga to`g`ri keladi. Mana shu munosabat bilan irodaviy harakatning 

muhim bosqichi, ya`ni qo`yilgan maqsadga qanday erishishni, unga erishish yo`llari qanday bo`lishini, bu 

maqsadga qanday yo`llar olib borishini o`ylash bosqichi paydo bo`ladi. Ana shu jarayonlarning hammasi 

o`z  mohiyati  jihatidan  iroda  akti  tarkibiga  kirgan  intellektual  (aqliy)  holatlar  deyiladi.  Irodaviy  aktning 

haqiqiy boshlanishi uchun ma`lum bir qarorga kelish kerak. Ko`pincha qarorga kelishda motivlar kurashi 

paydo bo`ladi. Masalan, ixtisosni o`zgartirish niyatidagi yangi ixtisosdan va ichki qanoatlanish umididan 

voz  kechish  kerakmi  yoki  aksincha,  imkoniyati  tug`ilayotgan  qimmatli  istiqbol  uchun  o`zining  boshqa 

ehtiyojlaridan  voz  kechish  kerakmi,  degan  motivlar  kurashi  paydo  bo`ladi.  Masalan,  sevgan  qizi  bilan 

kinoga borish va to`satdan qattiq og`rib qolgan yakin kishisiga yordam berish o`rtasidagi motivlar kurashi 

keskin farq qiladi. 

Motivlar  kurashi  natijasida  qarorga  kelish  paydo  bo`ladi.  SHubhalanish  va  ikkilanishlarni  chetga  surib 

tashlab,  qarorni  amalga  oshirish  kerak  bo`ladi.  Qabul  qilingan  qaror  to`g`ridan  to`g`ri  amalga 

oshirilavermaydi.  Qabul  qilingan  qarorni  bajarish  uchun  yana  ongli  ravishda  irodani  ishga  solib  zo`r 

berish kerak. Irodaviy zo`r berishni ongli jiddiylik tarzida his qiladi. Bunday jiddiylik irodaviy harakatga 

o`tish  bilan  tarqalishi  mumkin.  Qabul  qilingan  qarorni  zo`r  berish  bilan  ijro  etish  irodaning  muhim 

belgisini  tashkil etadi. Zo`r berish  juda muhim xususiyatlarning biri  bo`lib, bu xususiyat  orqali irodaviy 

harakatlar  ixtiyorsiz  harakatlardan  farqlanadi.  Irodaviy  zo`r  berish  motivlar  kurashi  va  qarorga 

kelishdayoq seziladi. Bunday zo`r berish fikrlash jarayonini ishga solib, muhokama yurgizishda, keraksiz 

hissiyotlarni  engishda  o`z  ifodasini  topadi.  Irodaviy  zo`r  berish  va  irodaviy  harakat  maqsadga  erishish 

yo`lida  uchraydigan  to`siqlarni  engishda  namoyon  bo`ladi.  (loqaydlik,  dangasalik).  Irodaviy  zo`r  berish 

vositasi bilan avvalo organizmning passiv holatini o`zgartirib, uni faol holatga keltirish lozim. Masalan, 

yotgan  odamning  turish  -  turmasligi.  Irodaviy  zo`r  berish  vositasi  bilan  aqliy  faoliyat  faol  holatga 

keltiriladi. Masalan, talaba yoki o`qituvchi dars boshlanishi bilan iroda kuchini ishga solib, diqqatini bir 

joyga to`plab, irodaning barqarorligini saqlab, tafakkur va esda qoldirish jarayonlarini kuchaytiradi. 

      Kishi  o`z  oldiga  qo`ygan  maqsadni  amalga  oshirishga  qarshilik  qilayotgan  to`siqlarni  engadi, 

voqelikni  maqsadiga muvofiq o`zgartiradi.  Kishi  irodaviy zo`r berish  va irodaviy harakat  yordami bilan 

ijtimoiy  qimmatga  ega  bo`lgan  yangi  narsalar:  o`ylar,  fabrikalar,  zavodlar,  yo`llar,  mashinalar,  san`at 

asarlari va boshqalarni yaratadi.