1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

4. Sezgilarning umumiy qonuniyatlari 

      Sezgilarning  hosil  bo`lish  sezgisi  va  davom  etish  muddati.  Sezgilar  biror  bir  sezgi  a`zosining 

qo`zg`alishidan  hosil  bo`ladi.  Qo`zg`atuvchi  reptseptorga  ta`sir  etishi  bilanoq  sezgi  hosil  bo`lmaydi: 

qo`zg`atuvchi ta`sir eta boshlagandan bir necha vaqt keyingina sezgi hosil bo`ladi. Sezgilar davom etish 

muddatiga  qarab  qisqa  va  uzoq  muddatli  sezgilarga  bo`linadi.  Masalan:  qisqa  muddatli  sezgiga  erga 

tushib ketgan qqalamning tovushi, lip etib chaq 

nagan  uchqunni  sezish.  Kunduzgi  yorug`likni  sezish, 

zavoddan  yangrayotgan  gudok  ovozini  eshitish  uzoq  muddatli  sezgilardir.  Sezgilar  o`zlariga  adekvat 

(mos) bo`lgan qo`zg`atuvchilarning aks ettirish shakllaridan iborat. Sezgilarning umumiy xususiyatlariga 

sifati,  jadalligi,  davomati  va  fazoviy  joylanishi  kiradi.  Sezgilarning  asosiy  xususiyatlari  sifat  bo`lib,  uni 

boshqa sezgi turlaridan ajratadi. Masalan: eshitish sezgilari tovushning balandligi, qattiqligi bilan, ko`rish 

sezgilari  ranglarning  quyuqligi,  toni  bilan  farqlanadi.  Bilinar  -  bilinmas  sezgi  hosil  qiluvchi 

qo`zg`atuvchining  minimal  kuchi  sezgirlikning  quyi  chegarasi  deyiladi.  Sezgilarning  quyi  chegarasi 

analizatorning  absolyut  sezgirligi  darajasini  aniqlaydi.  Masalan:  1  gramm  qandni  bir  piyola  choydagi 

mazasi  uncha  sezilmaydi,  0,1  sm  qog`ozni  qo`lni  kaftiga  qo`yilsa  uning  og`irligi  sezilmaydi.  Sezgi 

chegarasining  me`yori  qanchalik  kichik  bo`lsa,  mazkur  analizatorning  sezgirligi  shunchalik  yuksak 

bo`ladi. 

Formulasi: 

1

1

E=

P

 

E - sezgirlik, P - qo`zg`atuvchining ta`sir me`yori. Ko`rish va eshitish analizatorlarining sezgirligi yuksak 

bo`ladi. 

      Sezgirlik turli sharoitlarda o`zgarib turadi, bunda ikki xil hodisa farqlanadi: 

1) tashqi muhit ta`sirlaridan sezgirlik o`zgarishiga adaptatsiya deyiladi. 

2)  analizatorlarning  o`zaro  munosabati  va  mashq  qilish  natijasida  sezgirlikning  kuchayishiga 

sensibilizatsiya deyiladi. 

---

Adaptatsiya (yoki moslashish) ikki turga bo`linadi: 

a) negativ adaptatsiya; b) pozitiv adaptatsiya. 

Pozitiv  adaptatsiyada  kuchsiz  qo`zg`aluvchi  ta`siri  ostida  sezgirlik  oshadi.  Ko`rish  analizatorida  pozitiv 

adaptatsiya qorong`ulik adaptatsiyasi deyiladi. 

Negativ adaptatsiya ikki xil bo`ladi:  

a) qo`zg`atuvchining davomiy ta`siridan sezgirlik  yo`qoladi.  Masalan:  qo`limizga  yuk qo`yilsa sezamiz, 

ammo  vaqt  o`tishi  bilan  sezmay  qolamiz.  b)  kuchli  qo`zg`atuvchi  ta`siridan  sezgirlikning  susayishi. 

Masalan: qorong`i  xonadan birdaniga  chiqib qolsak, avvaliga hech narsa ko`rmaymiz, vaqt  o`tishi  bilan 

sezgirlik pasayib biz normal ko`ramiz. 

Adaptatsiya  teri  retseptorlarida  tez  yuzaga  keladi.  I.P.Pavlov  fikricha  “Adaptatsiya  bosh  miya  po`stlok 

qismidagi  muhofazalovchi  tormozlanishning  bo`lishi  tufayli  hosil  bo`ladi”.  Haroratga,  hidlarga  nisbatan 

ham adaptatsiya bo`ladi. 

Sensibilizatsiya ikki tomonlama bo`ladi: 

1) adaptatsiyada sezgirlik oshadi yo kamayadi, sensibilizitsiyada esa faqat oshadi. 

2) adaptatsiyada sezgirlikning o`zgarishi tashqi sharoitlarga bog`liq bo`lsa, sensibilizatsiyada psixologik, 

fiziologik holatlarga bog`liq bo`ladi. 

      Sinesteziya qo`zg`atuvchining bir analizatorga ta`siri  bilan  boshqa  analizatorga xos sezgining paydo 

bo`lishidir.  Ko`rish,  eshitish  sinesteziyasi  ko`proq  uchraydi.  Sinesteziyalar  har  bir  shaxs  uchun  doimiy 

bo`ladi. Masalan: kompozitorlardan Skryabin A., F.List, N Rimskiy — Korsakovlarda “rangdor eshitish“ 

qobiliyati  bo`lgan.  Ularga  har  bir  tovush  rangli  bo`lib  tuyulgan.  Masalan:  Skryabin  “do”  notasida  iroda 

baxsh  etuvchi  qizilrang  bor,  “re”  da  nurafshon  rang,  “mi”  da  havo  rang  bor  deb  hisoblagan.  Demak, 

sinesteziya ikki sezgining bir sezgi bo`lib qo`shilishidir. Masalan, “shirin so`z”, “tili zahar”, “tosh yurak”. 

Sezgilar  kontrasti  qarama  -  qarshi  sifatga  ega  bo`lgan  bir  vaqtdagi  qo`zg`alish  tufayli  sezgirlikning 

o`zgarishidir. Masalan: tinch joyda tovush kuchliroq seziladi. Oqimtir fonda qora rang qoraroq, qoramtir 

fonda  oq  rang  yana  ham  och  bo`lib  seziladi.  Masalan:  odam  charchaganda  sezgirlik  pasayadi.  Harakat 

oshganda  sovuqqa  sezgirlik  o`tkirlashadi.  Sezgirlik  kasbga  ham  bog`liq.  Masalan:  rassomlarda  rang 

sezish, musiqachilarda tovush sezish va shu kabilar.