1-mavzu: psixologiya fanining maqsad va vazifalari reja

10-MAVZU: IDROK HAQIDA TUSHUNCHA

REJA:

1. 
   Idrok haqida tushuncha
   
2. 
   Idrokning nerv fiziologik asosi
   
3. 
   Idrokning turlari
   

Idrok to‘g‘risida umumiy tushuncha. Narsalarning alohida- alohida sifatlari (rangi, tovushi, qattiqligi va hokazo) sezgilar tu- fayli miya yarimsharlarida aks ettiriladi. Ammo odamni qurshab olgan voqelikdagi har bir narsa yoki hodisada turlicha sifatlar va xususiyatlarning yaxlit kompleksi mujassamlashgan bo‘ladi. Analizatorlar orqali hosil bo‘ladigan sezgilar narsa va hodisalar- ni to‘g‘riroq aks ettirish uchun miya po‘stlog‘ida bir-biri bilan birikadi va odamda narsa va hodisaning yaxlit obrazi yaratiladi. Ayni chog‘da sezgi organlariga ta’sir etib turgan narsa va hodisalarni ongimizda yaxlit aks ettirilishidan iborat bo‘lgan psixik jarayon idrok deb ataladi. Sezgilarga qaraganda idrokvoqelikni aks ettirishning ancha yuksak formasidir.Katta yarimsharlar po‘stlog‘ida vujudga keluvchi murakkab shartli refleks bog‘lanishlari idrokning fiziologik asosi hisobla- nadi. Tashqi qo‘zg‘atuvchilar ta’siri natijasida vujudga keluvchi qo‘zg‘alishlar katta yarimsharlar po‘stlog‘ida sintez qilinadi (birlashtiriladi). Idrok qilishda bir necha analizatorlarning ishi bilan organizmning qator qo‘zg‘atuvchilar kompleksi ta’siriga javoban reaksiyasi bir-biri bilan uyg‘unlashadi. Masalan, biz atirgulni idrok qilar ekanmiz bir vaqtning o‘zida biz uning chiroyli shaklini ham, ajoyib rangini ham ko‘ramiz. Gulning xushbo‘y atrini hidlab bilamiz, gulbarglarining mayinligini tuyib sezamiz va hokazo. Alohida-alohida bu belgilarning bar- chasi miya po‘stlog‘ida yaxlit kompleks bo‘lib birikadi. Bundan tashqari, biz bu narsaning atirgul ekanligini taniymiz, ya’ni bu yerda xotira jarayonlari ham ishtirok etadi. Gul hidi bizga hu- zur bag‘ishlaydi, bizda yoqimli his uyg‘otadi. Nihoyat idrok ja- rayoni tarkibiga tafakkur ham kiradi: mazkur gul atirgulning qanday navi ekanligi haqida o‘ylaymiz, dastlabki sodda xu- losani chiqaramiz. Idrokda qaysi analizator ustunlik qilishi- ga qarab ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m-maza, teri-tuyish va kinestetik idrok turlariga ajratiladi.
Idrokning ba’zi bir xususiyatlari. Idrok odamning faoliyati bi- lan chambarchas bog‘liq jarayondir. Agar biz biron rasmga mah- liyo bo‘lib uning qarshisida qimirlamay tursak ham, baribir biror aqliy ishni amalga oshiramiz, aks holda hech narsani anglay olmagan bo‘lamiz. Odatda bizning ongli idrok qilishimiz, bilib olishimiz lozim bo‘lgan qandaydir konkret masalani yechish- dan iboratdir. Uni maxsus perseptiv faoliyat ( lotincha percep- tio – idrok) deb atash mumkin. Deyarli har qanday obyekt shu obyektni qurshab olgan fon bilan birgalikda idrok qilinadi. Dars boshida o‘qituvchi butun sinfga, partada o‘tirgan ko‘plab bola- larga nazar tashlab turibdi, deb faraz qilaylik. Ammo shunday bir lahza yuz beradiki, o‘qituvchining nigohi ana shu o‘nlab o‘quvchilar orasidan bittasini ajratib olib, kuzatib boradi. Qolgan butun sinf fon vazifasini o‘taydi. Ba’zan obyekt bilan fon o‘zaro o‘rin almashib turishi mumkin (vaza, o‘rdakcha, ayol va hoka- zo). Bunday rasmlar ikkilanuvchi tasvirlar deb ataladi.Analizatorlarimizga keluvchi ko‘pdan ko‘p qo‘zg‘alishlar orasidan qaysi biriga diqqatimizni qaratsak, faqat shunisinigina biz ayni chog‘da idrok qilamiz. Bu hol idrokning tanlab (ajratib) oluvchanlik xossasi deb ataladi. Idrokning yaxlitligi va onglili- gi o‘tmish tajribamizning natijasi hisoblanadi. Agar derazadan olisdagi simyog‘ochlarga qarasak, ular ko‘z to‘r pardasida juda kichrayib aks etadi, oldimizda yotgan qalamdan ham kichikdek. Lekin biz ikkalasini ikki xil idrok qilamiz. Bu idrokimizning konstantligidan, ya’ni doimiyligidan dalolat beradi. Bolalarda turmush tajribasi oz bo‘lganligi sababli idrokning konstantlik xususiyati amaliy faoliyatlari jarayonida yuzaga keladi. Idrok darajalari. Idrokning o‘tmish tajribaga bog‘liqligi appersepsiya (lotincha ap – taalluqli, perceptio – idrok de- makdir) deb ataladi. Turli kasb kishilari bitta narsaning o‘zini turlicha idrok qiladilar. Gulni ko‘zdan kechirayotgan rassom guldagi ranglarning uyg‘unligiga e’tibor bersa, botanik qaysi sinfga mansubligi nuqtayi nazaridan qaraydi, agronom yem- xashak turi sifatida qaraydi va hokazo. Bizning ongli idrok eti- shimiz persepsiya deyiladi. Narsalarni noto‘g‘ri, buzib idrok qilish illuziya deb ataladi. Bu singari rasmlarni ko‘zdan ke- chirishda xatoga yo‘l qo‘yadilar, chunki bu illuziyalar sezgi- larimiz va idrokimizning xususiyatlariga bog‘liqdir. Ayrim il- luziyalarning nomlarini aytib o‘tamiz:
1) ochiq (yorqin) va bo‘g‘iq rang illuziyasi;
2) kontrastlik illuziyasi;
3) butun xususiyatlarning bo‘laklarga ko‘chishi illuziyasi;
4) narsalar tepa qismining kattalashib ko‘rinishi illuziyasi;
5) chiziqlar yo‘nalishining o‘zgarishi illuziyasi;
6) perspektiva illuziyasi.
Gallutsinatsiya – (lot. hallucinatio – alahlash, bosinqirash, valdirash) real voqelikdagi narsa va hodisalarning analizator- larga bevosita ta’sirisiz ongimizda turli obrazlarning xayoliy ravishda paydo bo‘lishidan iborat psixopatologik hodisa. Gal- lutsinatsiya sezgi a’zolarimizning normalariga qarab ko‘ruv, es- hituv, hid va boshqa turlarga bo‘linadi. Gallutsinatsiya psixik kasallikning belgisi bo‘lib, bosh miya qobig‘idagi qo‘zg‘alish jarayonlarining patologik sustligi natijasida, ba’zan nerv siste- masining zaharlanishi yoki haddan tashqari toliqishi natijasi- da ro‘y beradi. Idrokning shakllari
Tevarak-atrofimizni qurshab olgan moddiy olamdagi bar- cha narsalar fazoda joylashgan bo‘lib, muayyan o‘rin egallaydi, ulardan har birining o‘z katta-kichikligi, hajmi va shakli bor. Ular bizga va boshqa narsalarga nisbatan ma’lum masofa- da turadi. Narsalarning ana shunday fazoviy holatlarini ko‘z o‘ngimizda aks ettirishimiz fazoni idrok qilish deb ataladi. Bundan tashqari moddiy olamdagi narsalar doimo harakatda va o‘zgarishdadir. Bu harakat va o‘zgarishlar ma’lum bir vaqt ichida yuz beradi. Narsalar harakati va o‘zgarishidagi oldin- ma-ketinlik, tezlik va davomiylikning odam ongida aks ettiri- lishi vaqtni idrok qilish deb ataladi. Obyektlarning fazoda egal- lagan holati o‘zgarishining aks ettirilishi harakatni idrok etish deyiladi. Olam materiyadan iborat, materiya hamisha fazo va vaqt ichida mavjuddir yoki faylasuflar ta’biri bilan aytganda yashash formalaridir. Bir qancha sezgi organlari va miya katta yarim- sharlari po‘stlog‘ining birgalikda ish bajarishi fazo va vaqtni idrok qilishning fiziologik asosi hisoblanadi. Biz narsalarning fazoviy xususiyatlarini avvalo ko‘rib idrok qilamiz. Ammo bu xususiyatlarni idrok qilishda yolg‘iz ko‘rishning o‘zi kifoya qil- maydi. Ko‘zimizning to‘r pardasida shar tekis doira sifatida, kub esa kvadrat shaklida aks etadi, bu yo‘sinda aks ettirish orqali mazkur buyumning hajmini idrok etib bo‘lmaydi. Turli- cha masofadagi narsalarni idrok qilishda ham shunga o‘xshash hodisa ro‘y beradi. Ularning ko‘z pardasiga tushuvchi aksi kat- ta-kichikligi jihatidan teng bo‘lishi mumkun. Bu esa ularning katta-kichikligi hamda ulargacha masofa haqida aniq tasav- vur bera olmaydi. Ko‘rish va muskul-harakat sezgilarining birga qo‘shilishi tufayli biz narsalarning fazoviy holatlari ha- qida to‘g‘ri ma’lumotga ega bo‘lamiz. Masalan, harakat qi- lish sohasida yetarli darajada tajriba orttirmagan go‘dakning to‘g‘ri tasavvur eta olmasligining boisi ham shundadir. Go‘dak o‘zidan ancha olisdagi narsaga qo‘l cho‘zib, uni ushlashga ha- rakat qiladi. Tug‘ma ko‘rlar operatsiyadan keyin ko‘ra oladigan bo‘lgach, ular dastlabki paytda ko‘rish idroki yordami
bilan doirani bir-biridan farq qila olmaydilar. Narsalarni qo‘l bilan paypaslab ko‘rgandan keyingina uning fazoviy xususiyat- larini to‘g‘ri aytib bera oladilar.
Odamning binokulyar ko‘rishi narsalarning hajmini idrok qilishda katta ahamiyatga ega. Binokulyar ko‘rish (lotincha bi- ni – ikkitadan, okulus – ko‘z, ya’ni ikki ko‘z bilan ko‘rish) da ko‘z to‘r pardasida biz ko‘rayotgan narsaning ikki xil tasvi- ri hosil bo‘ladi: o‘ng ko‘zda narsaning ko‘proq o‘ng tomoni aks etsa, chap ko‘zda chap tomoni aks etadi. Bu tasvirlar ongimiz- da yaxlit bir holat tasviriga keltiriladi, shu tufayli ham biz nar- saning hajmli ekanini bilamiz. Ko‘rishimizning binokulyarligi masofani idrok qilishimizda ham yordam beradi. Narsalarning uzoq-yaqinligini idrok qilishda ikki ko‘zdagi ko‘rish o‘qlarining yo‘nalishi tufayli sodir bo‘luvchi sezgilar katta ahamiyatga ega, ikki ko‘z o‘qining bir narsaga tomon yo‘naltirilishi konvergen- siya (lot. konvergare – yaqinlashish, tutashish) deb ataladi. Ko‘zning bu harakatlari ixtiyorsiz ravishda yuz beradi. Nar- saning bizdan qanchalik olis yoki yaqinligini bildiradi.
Vaqtni idrok qilish bizga voqelikdagi hodisalarning davomiy- ligi, tezligi va ketma-ketligi haqida tasavvur beradi. Tabiatda- gi davriy harakatlar va bir me’yorda yuz beruvchi o‘zgarishlar, yerning aylanishi, kunduz va kechaning almashinishi, yil fa- sllari, vaqtni (oy, yil, sutka) aniq o‘lchash imkonini beradi. Vaqtning qisqacha bo‘laklarini (soat, daqiqa, soniya) aniqlash- da biz asboblardan (soatdan) foydalanamiz, soatning millari ma’lum vaqt birligida bir xil yo‘lni bosib o‘tadi. Bu yo‘sinda vaqtni o‘lchash vaqtni bilishning obyektiv usulidir, bu tarzda vaqtni o‘lchash bizdan tashqarida, ya’ni obyektiv ravishda sodir bo‘luvchi jarayonlar yordamida amalga oshadi. Biroq vaqtni baholash subyektiv xarakterda ham bo‘ladi, ya’ni ma’lum ba- holanadigan vaqt oralig‘i davomida yuzaga keladigan tasavvur hamda kechinmalar bizning vaqt haqidagi fikrimizni belgilay- di. Agar ana shu vaqt oralig‘i davomida odamda tasavvur ham- da kechinmalar paydo bo‘lsa, vaqt sekin o‘tayotgandek tuyila- di. Agar aksincha, biz ko‘proq taassurotlar olsak, masalan sayr yoki ekskursiya qilsak, nazarimizda vaqt juda tez o‘tib ketgan- dek bo‘ladi.
Harakatning idrok etilishi hayotiy ahamiyatga ega bo‘lib, unda ko‘rish va kinestezik analizatorlar asosiy o‘rin tutadi. Ko‘rish orqali biz obyektlar harakati haqidagi axborotni ikkita har xil usul bilan, qayd etilgan nigoh va ko‘zlarning kuzatuv- chi harakati yordami bilan olishimiz mumkin.