1-мавзу. Психология фанининг предмети ва ривожланиш тарихи Асосий саволлар

Учинчи савол бўйича назорат топшириқлари:
1.И.М. Сеченовнинг (1829-1905) рефлектор назариясини тушунтиринг.
2. Инглиз олими Гоббс нима учун механик ҳаракатни ягона воқелик деб билган ? Фикрингизни баён қилинг?
3. Умумий психология фанининг вужудга келишини тушунтиринг.
4. Психиканинг физиологик механизмларини ёритинг
5. Психология ва унинг моддий асосларини асосланг
Психиканинг предмети тўғрисида психологик қарашларни ўрганинг ва қиёсий 6. таҳлил қилинг.
7. Психиканинг моддий асослари тўғрисида мулоҳазаларингизни баён қилинг.
Тўртинчи савол бўйича дарснинг мақсади: Инсон ва ижтимоий жамиятнинг кўп қиррали, мураккаб муносабатини тушунтириш.Шахснинг жамиятдаги ролини таърифлаш. Шахснинг шаклланишига таъсир этувчи ташқи ва ички омилларни текшириш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1.Инсон ва ижтимоий жамиятнинг кўп қиррали, мураккаб муносабатини тушунтиради.
2. Шахснинг жамиятдаги ролини таърифлайди.
3. Шахснинг шаклланишига таъсир этувчи ташқи ва ички омилларни текширади.
4-саволнинг баёни:
Шарқнинг машҳур мутафаккири, қадимги юнон фалсафасининг шарқдаги энг йирик тарғиботчиси олим Абу Наср Форобийдир. У ўз даврининг файласуфи, мусиқачиси, шоири, қомусий олими бўлиб ном қозонди. У «Ақл ҳақидаги рисола», «Фалсафа мактаблари», каби кўплаб рисолалар яратди. У Шарқда қадимги дунёнинг қомусий олими, психология фанининг отаси Аристотелнинг асарларини ўрганиш, уларга шарҳлар ёзиш, ғояларини тарғиб этиш ва янада ривожлантиришга улкан ҳисса қўшди. Аристотел «биринчи муаллим» деб ном олган бўлса, Шарқда Форо­бий «иккинчи муаллим» унвонига сазовор бўлди. У инсоннинг руҳий жара­ёнлари ҳақида фикр юритади. Форобийнинг фикрича, мавжудотнинг энг бу­юк ва етук маҳсули — бу инсондир, у ўзининг онги, ақли, сезиш орган­лари орқали оламни ҳар томонлама ўрганиш қобилиятига эгадир. Ақл ёр­дамида инсон уни ўраб олган мавжудотнинг моҳиятини тушунади. У мавжудотнинг яшаш шакллари, оламни билишнинг йўл ва воситалари, унда илм-фаннинг ўрни ва аҳамияти масаласига алоҳида эътибор қаратади. Унинг фикрича, инсон туғилганда танаси, мияси, сезги органлари мавжуд бўлади, лекин ақлий билими, маънавийлиги, руҳи, интеллектуал ва ақлий хислатлари, характери, дини, урф-одатлари билан мулоқотда вужудга келади.
Форобийнинг руҳий жараёнлар ҳақидаги таълимоти психология илмининг ривожланиши ва равнақига катта ҳисса қўшди. Унингча, минераллар тўрт элемент олов, тупроқ, ҳаво, сув яъни содда субстансияларнинг ўзаро аралашуви мураккаб субстансияларни вужудга келтирди. Ундан аввало мине­раллар, яъни ноорганик жисмлар кейин эса ўсимлик олами ташкил топди. Ўсимликлар олами ўсиш, ривожланиш қобилиятига эгадир. Ўсимликлардан сўнг ҳайвонлар вужудга келди, улар ҳаракат қилиш, бир жойдан иккинчи жойга кўчиш, кўпайиш, сезиш қобилиятига эга эдилар. Форобий олам жисмлари ривожланишининг олий босқичи инсоннинг вужудга келишидир, деб кўрсатади.
Форобий ўсимлик, ҳайвон ва инсонга хос хусусият ва қобилиятларни қувват деб атади ва уни ўсиш қуввати, ҳайвоний қувват ва инсоний қувват деб учга ажратади. Унинг қувватлар ҳақидаги классификатцияси организм-даги жараёнларни биологик, физиологик-психик ва фикрлаш жараёнларига ажра­тиш демакдир. Форобий руҳий жараёнларни психолог сифатида эмас, балки файласуф сифа­тида талқин қилади, чунки у даврда психология ҳозиргидек мустақил фан ҳисобланмай, балки умумий фалсафий билимлар тузилишига кирган эди. Форобийнинг яратган билиш жараёнининг икки босқичи, ҳиссий ва ақлий билиш таълимоти, айниқса, муҳимдир. У ҳиссий билишни сезгилар орқали аниқ ва моддий нарсаларнинг бевосита таъсири натижасида ҳосил бўлади, деган бўлса, ақл орқали билиш аниқ моддий жисмлар орқали эмас, уларнинг таъсирисиз ва улардан ташқари фақат руҳий образлар асосида вужудга келади, деб уқтиради. Форобий «Ақл маънолари ҳақидаги рисола»сида ақл-интеллект тушунчасини бир томондан, психик жараён эканлигини ва иккинчи томондан у ташқи таъсирнинг, таълим-тарбиянинг натижаси деб англайди.
Форобийдан кейин жаҳон маданиятига улкан ҳисса қўшган олимлардан бири бухоролик Абу Али ибн Синодир.
У тиббиёт, фалсафа, психология, матема­тика каби фанларнинг ривожланишига эътибор берди. У мавжудодни, яъни бар­ча мавжуд нарсаларнинг келиб чиқиши, ўзаро
муносабати, биридан иккинчисига ўтишини ҳар томонлама ўрганади. Ибн Синонинг фикрича, олам яхлит мураккаб боғлиқдир. Бу боғлиқни ҳар томонлама текшириш учун у зарурият, имконият, воқелик ва сабабият тамойилларини асос қилиб олди. Унинг фикрича, материя тўрт шаклдан ҳаво, ўт, сув, тупроқдан иборат. Уларнинг ўзаро турли хил бирикуви натижасида мураккаб моддий нарсалар ташкил топади, деб ёзади. Бу моддий нарсаларнинг моддий асоси бўлган ҳаво, ўт, сув, тупроқ ўзгармайди ҳам, йўқолмайди ҳам. Ибн Сино материя ҳаракат, вақт, фазо би­лан узвий боғлиқдир, деб таъкидлайди. Ибн Синонинг ишларида «жон» тушунчаси организмни сезиш, эшитиш, кўриш қобилияти деб таҳлил қилинган. У жон ҳақида ажойиб таълимот яратди. Бу ҳақдаги фикрлар унинг «Тиб қонунлари» китобида ўз аксини топган.
Абу Али ибн Сино Шарқ табобатида кенг қўлланиладиган «мижоз» тушунчасига алоҳида эътибор берди. Унингча, «мижоз» инсоннинг хусусияти унинг сифати, тана ва руҳга ташқи муҳит факторларининг таъсирини идрок қилишдир. «Мижоз» организмнинг руҳий ва жисмоний барқарорлигини кўрсатган жисмоний ва психик идрок ҳамда турли таъсирларга жавоб бўлиб, бу сўз қадимги грек табиби Гиппократ томонидан ишлатилган. Кейинчалик, у организмда бўладиган 4 суюқлик қон, сафро, балғам, қора ўт ҳақида таълимотини ишлаб чиққан.
Ибн Сино тиббиёт муаммоларини ҳал қилишда Гиппократ таълимотига суянади. «Тиб қонунлари* асарида бир неча бор тиббиёт фанини отаси Гип­пократ фикрларидан фойдаланади.