1-mavzu. Pedagogik fikrlar taraqqiyoti ilmiy bilimlar sohasi sifatida. Reja

Pedagogika tarixi taraqqiyotining qonuniyatlari 
Klassik fanlar singari pedagogika tarixiy taraqqiyotining o‘ziga xos 
qonuniyatlari mavjud: 
1
Komenskiy Y. A. Velikaya didaktika. Izd. Ped. Soch. v 2-x tomax.- M.: Pedagogika, 1982.-351s. 
2
Islom Karimov . “Yuksak manaviyat - yengilmas kuch”, T., Ma’naviyat, 2008. 97 -bet 
3
Islom Karimov . “Tarixiy xotarasiz kelajak yo‘q”, T.,: «Sharq», 1998 yil 48-b 
4
Islom Karimov . Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq nashriyot-matbaa kontserni, 
1997. – 53 b.
5
Ochilov S. Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari. – T.: O‘qituvchi, 1997. – 222 b.

---

- pedagogikaning predmeti ta’lim-tarbiyaning davr talabiga mosligi 
qonuniyati. Ya’ni kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyotida, har-bir xalq millat va 
mamlakatning rivojlanishida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni. Shuningdek, ta’lim-
tarbiya tizimi takomillashuvida ijtimoiy sharoit;
- pedagogikani xalq pedagogikasi asosida rivojlanishi qonuniyati. Ta’lim-
tarbiya tajribalari, pedagogik g‘oyalar kishilik jamiyati paydo bo‘lgandan boshlab 
xalqning turmush an’analarida, og‘zaki ijodida o‘z ifodasini topgani, xalq 
pedagogikasi pedagogikaning buloq boshi, ekanligi, xalq pedagogikasining 
vorisiyligi; 
- komil insonni shakllantirish, insonni ezgulikka yo‘llash, o‘zligini anglashi, 
o‘z-o‘zini tarbiyalash predmetida pedagogika tarixini va dinlar tarixi, tasavvuf 
bilan uzviy bog‘liqligi. “Tasavvufning ta’limiy-tarbiyaviy imkoniyatlarini 
umumlashtirish, pedagogik asoslarini ishlab chiqish jamiyat taraqqiyotiga, millat 
ravnaqiga zid har xil diniy niqobdagi g‘oyalar taraxining oqibatlarini ilmiy 
asoslanishi nuqtai nazaridan qaraganda muqaddas islom dinimizni pok saqlash, uni 
turli xil g‘arazli xuruj va hamlalardan, tuhmat va bo‘htonlardan himoya qilish, 
uning asl mohiyatini o‘sib kelayotgan yosh avlodimizga to‘g‘ri tushuntirish, islom 
madaniyatining ezgu g‘oyalarini keng targ‘ib etish vazifasi hamon dolzarb bo‘lib 
qolmoqda”. (I. Karimov)
1
9
;
- ta’lim-tarbiyaning mavjud shart- sharoitga bog‘liqligi qonuniyati. Zero, har bir 
hudud, mintaqa mamlakat, milliy maktab qanday bo‘lsa, mamlakat taraqqiyoti 
shunday bo‘lgan va mamlakat siyosiy tuzulishi qanday bo‘lsa, maktab ta’lim-
tarbiya shunday bo‘lgani aksioma ekanligi. Jamiyat taraqqiyotida bazis va 
ustqurma o‘zaro bog‘liqligi falsafiy kategoriya asosida pedagogik fikrlar 
taraqqiyoti; 
- pedagogika ayrim ijtimoiy fanlar qatori falsafa tarkibida rivojlangani. Pedagogika 
tarixi va boshqa gumanitar fanlar tarixi bilan uzviy bog‘liqligi obyektiv olamning 
bir butunligi, fanlar tarixi biri ikkinchisini to‘ldirishi. 
- pedagogika tarixini mumtoz adabiyot bilan tarixan va mantiqan bog‘liqligi 
qonuniyati. Sharqda adabiyot “adab”- axloq, odob, “yot”-ko‘plik, fan, ta’limot 
ma’nosini anglatgani, adabiyot hayot darsligi, ta’lim-tarbiya vositasi ekanligi, 
mumtoz adabiyot milliy ta’lim-tarbiya tajribalari va g‘oyalarini asrlardan asrlarga 
yetkazuvchi, manba’ ekanligi; 
Badiiy obrazlar va uslublar orqali komil inson g‘oyasi, modeli ta’lim – 
tarbiya mazmuni, metodlari ommalashtirilgan. Keyinchalik adabiyot badiiyot 
o‘rnida qo‘llanilib uning adab, axloq haqidagi qimmatiga ham e’tibor berilgan. 
Adabiyotshunoslar badiiy asarlardagi pedagogik g‘oyalarni o‘z imkoniyatlari 
darajasida tanqidiy tahlil qilishdan nariga o‘taolmaydilar. Pedagoglar badiiy asar 
sifatida uning ilmiy va amaliy ahamiyatini yetarli hisoblamaydilar. 
Vaholanki, Ibn Sino ham o‘zining ta’lim – tarbiya haqidagi g‘oyalarini 
badiiy uslubda bayon qilgan. Firdavsiy, Sa’diy SHeroziy, Yusuf Xos Xojib, 
Ahmad Yugnakiy, Abdurahmon Jomiy, Devoniy asarlari pedagogika tarixining 
1Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
kafolatlari. – T.: O‘zbekiston, 1997. – 328 b. 

---

noyob durdonalaridir. Alisher Navoiy “Mahbub ul qulub ”
1
10
asarida pedagogik 
g‘oyalarni ilmiy va badiiy uslubda ifodalagan. “Hamsa”
2
11
asarining “Hayratul 
abror”
3
12
dostonidan boshlanishi ham uning ta’lim – tarbiya maqsadiga qaratilgani 
emasmi? Inchunun, pedagogikaning mumtoz adabiyot bilan mantiqan va tarixan 
bog‘liq qonuniyati mavjud. Yevropa pedagogika tarixida ham Deni Didro, Jan Jak 
Russo, Iogen Pestalotssi asarlarida ta’lim – tarbiya ustuvorligi fikrimizning 
dalilidir. Shuni ta’kidlash lozimki, jahon pedagogikasi tarixida XVII asrdan ta’lim- 
tarbiya muammolarini ilmiy – ommabop umumlashtirish, tahlil etish boshlangani 
e’tirof etiladi. “Didaktika ( ta’lim nazariyasi va amaliyoti )ning oltin qoidasi” ga 
Yan Amos Komenskiyning “Buyuk didaktika”
4
13
(1631) “Hislar vositasi bilan 
idrok qilinadigan narsalarning suratlari” ( 1633) kabi asarlarida asos solingani
fanda tan olingan. Biroq Yan Amos Komenskiyning pedagogik ta’limoti xristian 
dini va fanning o‘zaro bog‘liqlik metodologiyasiga asoslangan. Ma’lumki, u 
katolik cherkoviga qarshi chex xristian jamoasiga boshchilik qiladi, keyinchalik,
yepiskop vazifasiga saylanadi. Har bir didaktik g‘oyani “ollohning irodasi” bilan 
amalga oshirishni ifodalaydi.
Pedagogika tarixini o‘rganishni o‘ziga xos uch yo‘nalishini e’tirof etish 
mumkin: 
- birinchidan-pedagogik g‘oyalarni rivojlantirishni izchil (xronologik) va tarkiban 
tizimli (xalq pedagogikasi tarixi, oila pedagogikasi tarixi, makab pedagogikasi 
tarixi va hokazo) tartibda umumlashtirish; 
- ikkinchidan-ilg‘or pedagogik ilmiy g‘oya va muammolarni tadrijiy taraqqiyoti, 
jamiyat taraqqiyoti bilan o‘zaro bog‘liqligi;
- uchinchidan-olimlarning, mutafakkirlarning ilmiy faoliyati va ijodining nazariy 
va amaliy ahamiyatini umumlashtirish.
Pedagogika tirixini o‘rganishda ta’lim tarbiya jarayonining o‘ziga xos 
qonuniyatlari muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, qonuniyat barqaror takrorlanib 
turuvchi voqea va xodisalarning izchil aloqadorligi, bog‘liqligidir. 
Demak, pedagogika tarixi manbalarini o‘rganish metodikasining yaratilishi 
xalqimiz madaniy merosining nazariy va amaliy ahamiyatini aniqlash imkoniyatini 
beradi. Tarixiy manbalarda kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti va bu borada fanlar 
tarixining o‘zaro bog‘liqligi o‘z ifodasini topgan. 
Qadimgi bitiklar, qo‘lyozmalar, tarixiy ashyolar jamiyat taraqqiyotida 
ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni, yoshlarni hayotga tayyorlash tizimidan маьлумот 
beradi. Tarixiy manbalar jamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash, milliy 
taraqqiyot g‘oyasini yaratish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham har bir 
bosqinchilik (yunon, arab, mo‘g‘ul, rus) siyosatida madaniy manbalarni 
yo‘qotishga harakat qilingan. 
1
Navoiy, Alisher. Mahbub-ul qulub. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. – 111 b.
2
Navoiy, Alisher. Xamsa. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983.
3
Navoiy, Alisher. Hayrat-ul abror. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. 
4
Komenskiy Y. A. Velikaya didaktika. Izd. Ped. Soch. v 2-x tomax.- M.: Pedagogika, 1982.-356 s. 

---

Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plangan hayotiy tajribasi, diniy, 
axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etadigan bu kabi taraxiy yodgorliklar 
orasida bundan qariyb uch ming yil muqaddam Xorazm vohasi hududida 
yaratilgan, “Avesto” deb atalgan bebaho madaniy obida alohida o‘rin tutadi. 
Avvalombor, shuni aytish joizki, olis ota-bobolarimizning aql-zakovati, qalb qo‘ri 
mahsuli bo‘lmish bu noyob yodgorlikning zamon to‘fonlaridan, qanchadan-qancha 
og‘ir sinovlardan o‘tib, bizning davrimizgacha etib kelganining o‘zida katta mano 
mujassam. Bunday o‘lmas osori atiqalar bu o‘lkada, bugun biz yashab turgan 
tuproqdan qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo‘lganligidan guvohlik beradi1
14
. 
“Avesto”da Yunonistondagi ta’lim-tarbiya tizimidan 3-4 asr oldin didaktikaga 
komil inson g‘oyasiga asos solingani aniqlandi. Milliy istiqlol g‘oyasini 
yaratilishida “Qur’oni karim”, va “Hadislar”dan foydalanish pedagogika tarixini 
tasavvuf ta’limoti bilan bog‘liqligini o‘rganish fanning istiqbolini belgilab berdi. 
Makon va inson, zamon va inson o‘zaro bog‘liqligi xalq pedagogikasining bugungi 
kundagi ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatini oshiradi. Xalq pedagogikasidan 
foydalanishning metodik asoslari ishlab chiqildi. Xalqning ta’lim-tarbiya 
borasidagi ertak, doston, rivoyatlari qayda-qayda chop etildi. “Alpomish” 
dostonining ming yilligi nishonlanishi, unga o‘rnatilgan haykal xalqimizning 
ma’naviy merosini qadrlash ramzi bo‘ldi. 
- Buyuk bobokalonlarimizning asarlari, dunyoning eng nufuzli kutubxonalarida 
ko‘z qorachig‘iday saqlanayotganligi fikrimizning dalilidir. 
Tarix o‘zi hayotiy haqiqatdir, uni oshirib ta’riflash ham yashirib ifodalash ham 
mumkin emas. Har bir davrda ham insoniyat yuksaklikka intilib yashagan, ta’lim – 
tarbiyaning maqsadi, mazmunida o‘z davrining ideali ifodalangan.
Malumki, qaysi mamlakatda ta’lim-tarbiya tizimi rivojlangan bo‘lsa, 
shu mamlakat har sohada ilg‘orlab ketgan. “Avesto” ta’lim-tarbiya tizimida xalqni 
ezgulik g‘oyasida birlashishi Qadimgi Yunonistonda ta’lim-tarbiya tizimidagi V-
IV asrlardagi islohatlar mamalakatni fanlar o‘chog‘iga aylanishga sabab bo‘lgan 
Konfutsiy ta’limoti Xitoy fan madaniyati tarixida taraqqiyot omili bo‘lgani, VIII-
XIV asrlarda O‘rta Osiyoda maktab madrasalar taraqqiyoti buyuk allomalar 
tomonidan fanni rivojlantirilishi, Temuriylar, Boburiylar davri madaniyatini jahon 
sivilizatsiyasida tutgan o‘rni, Ayniqsa, XVII-XIX asrlarda Yevropa xalqlarida 
pedagogikani rivojlanishiga alohida e’tibor berildi, pedagogika tarixini o‘rganishga 
qo‘l urildi. Masalan, rus pedagogikasining asoschilaridan biri K. D. Ushinskiy 
“Inson tarbiya predmeti sifatida” ikki tomlik asarida yunon, hind, xitoy, olmon 
olimlarining ta’lim-tarbiya haqidagi asarlarini qiyosiy tahlil qildi. Ayniqsa uning 
pedagogika fanining jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni, Germaniya, Fransiya, Angliya 
davlatlarida ta’lim-tarbiya tizimining tashkil etilishi “Pedagogik adabiyotlarning 
foydasi haqida” risolasi muhim tarixiy ahamiyat kasb etdi. Pedagogika tarixini 
o‘rganishdagi bunday qiyosiy metodologik yondashuv fanni ham nazariy, ham 
amaliy rivojlanishida muhim omil bo‘ldi.
XVIII-XIX asrda Rossiyada pedagogik fanining rivojlanishi, ta’lim 
tizimidagi islohotlar mamlakatni iqtisodiy inqirozdan olib chiqdi, jahon 
1
Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” T., 2009 54 bet 

---

maydonidagi mavqeini mustahkamladi. Rossiya va boshqa mamlakatlardagi ta’lim 
tizimidagi pedagogik tajribalar tasirida Ahmad Donish, Furqat, Abduqodir 
Shakuriy, Saidrasul Aziziy va jadidchilik harakatining namoyandalari Ismoilbek 
Gasparali, Munavvar Qori, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Isoqxon Ibrat, Qori Niyoziy, 
Abdulla Avloniy kabi marifatparvarlar ta’lim-tarbiya tizimini zamon talablariga 
mos takomillashtirish mamlakat va millat taraqqiyotining omili ekanligini targ‘ib 
qildilar, o‘zlari maktablar ochdilar darsliklar yaratdilar. 
Abdulla Avloniy “Pedagogika”, yani bola tarbiyasi demakdur. Ilmi 
axloqning asosi tarbiya... Har bir millatning saodati, davlatning tinch va rohati 
yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog‘liqdur”
1
deb yozgan edi. YAni pedagogika fani 
va tarbiyaning ijtimoiy mohiyati haqidagi Abdulla Avloniyning ta’limoti o‘z davri 
va bugungi kunda muhim ahamiyatga ega.
Demak, pedagogika tarixini o‘rganishni o‘ziga xos to‘rt yo‘nalishini e’tirof 
etish mumkin: 
Birinchidan - ilg‘or pedagogik ilmiy g‘oya va muammolarni tadrijiy 
taraqqiyoti, jamiyat taraqqiyoti bilan o‘zaro bog‘liqligi. 
Ikkinchidan - pedagogik g‘oyalarni rivojlantirishni izchil (xronologik) va
tarkiban tizimli (xalq pedagogikasi tarixi, oila pedagogikasi tarixi, maktab 
pedagogikasi tarixi va hokazo tarkibda) umumlashtirish. 
Uchinchidan-olimlarning, mutafakkirlarning ilmiy faoliyati va ijodining 
nazariy va amaliy ahamiyatini umumlashtirish. 
To‘rtinchidan pedagogika tarixini tasavvuf tarixi bilan o‘zaro bog‘liqligi.