1 –Mavzu. Payvand konstruksiyalar turlari Reja

 
Sharnirli ferma deb,
o‘zaro sharnirlar yordamida birlashgan geometrik 
o‘zgarmas sterjenlar sistemasiga aytiladi. Qo‘yilgan tashqi kuchlar ta’sirida 
sistemada elastik deformatsiya natijasida ko‘chish hosil bo‘lsa, sistema o‘zgarmas 
deyiladi. 
Tarixiy nuqtai nazardan balkalar uzluksiz o‘zgarib borgan. Dastlab-ki 
bosqichlarda balkalarni primitiv stanoklarda nisbatan unga katta bo‘lmagan 
ko‘ndalang kesimlarda prokatka yo‘li bilan tayyorlash amalga oshirilgan. Ikki 
tavrlilarni prokatka qilish katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Prokat qilish sharoiti ularga 
kerakli metallarni berish, imkoniyatini bermas edi, polkalari kengligi unchalik katta 
emas, devorlari unchalik qalin emas edi. Balkalarni bunday xili metalni foydalanish 
yuzasidan maqbul emas edi. Cho‘yan buqilib ishlaydigan balkalarda eng 
zo‘rikadigan joyi polkalardir. Devorlari unchalik zo‘rikmaydi. Metalni asosiy 
massasi polkalarda bo‘lishi, ozrog’i devorlarida bo‘lishi lozim. Payvand qutichaga 
o‘xshash profilari yaratish imkoniyatini. 
Ustun deb,
baland vertikal asoslarga aytiladi. Ular katta prolyotdagi qavatlararo 
yoki tom yopmalarini, bino sinchlarini (karkaslarini), estakada va ish maydonlarini, 
quvur tizimlarini va hokazolarni asosi sifatida qo‘llaniladi.
Bu asoslarga tushadigan og‘irlik nuqtai-nazaridan ular markaziy siqilgan va 
markazdan tashqari siqilgan ustunlarga bo‘linadi. 

---

Markaziy siqilgan ustunlar unga ta’sir etuvchi og‘irlik kuchini ustunning o‘qi 
bo‘ylab tarqatadi va natijada bu kuch ustunning balandligi bo‘yicha ta’sir etadi. 
Markazdan tashqari siqilgan ustunlar esa og‘irlik kuchini ustunning o‘qi 
bo‘ylabgina emas, balki oraliq masofalarga ham tarqatadi va uni egilishdan saqlaydi. 
Ustunga ta’sir etuvchi egilish holati shuningdek konstruksiyaning qattiq 
to‘qimalaridagi boshqa elementlar ta’siri yoki ko‘ndalang kuch ta’siri ostida ham 
vujudga kelishi mumkin. 
O‘zining maqsadiga qarab ustun uchta asosiy qismdan: 
yuqori qism, sterjen 
va bazadan 
iborat.
Ustun bazasi yoki bashmagi og‘irlik kuchini sterjendan poydevorga 
(fundamentga) beradi va ustunni poydevorda mustahkam turishini ta’minlaydi. 
Konstruktiv loyihalashtirishga qarab ustunlar butun va ko‘ndalang ulanuvchi 
qisman bo‘lingan ustunlarga ajraladi. 
Siqilgan kolonnalarni ustuvorlikga xisoblash. 
Ko`pgina muhandislik inshoatlarini
 
hisoblashda ularniing mustaxkamlik sharti 
bilan bir qatorda ustuvorligini ham ta`minlash kerak. Buni kolonnalar misoloida 
ko`rishimiz mumkin. Agar kolonnaga siquvchi kuch ta`sir ettirilsa uning
noustuvorligi ortadi va kuch qiymati yanada oshirilsa kolonna o`zining holatini 
yo`qotishi mumkin. 
Ustuvorlikni noto`g`ri xisoblash oqibatida juda ko`p konstruksiyalarning 
yemirilishi sodir bo`lgan. 
Xususan,1981 yil Shvetsariyaning Menxenshteyn qishlog`idagi ko`prikda 
bo`lgan xalokatli hodisa siqilgan kolonnalarni ustuvorlikga puxta hisoblash naqadar 
zarur va muhim ligini ko`rsatuvchi saboqdir. Xalokat ro`y bergan paytda 
ko`prikning uzunligi 42m bo`lgan va 12ta vogondan iborat bo`lgan odam tashuvchi 
poyezdi o`tgan. Kema ko`prikdan o`tib bo`lgan, lekin daryoga qulagan. 6ta vogon 
uni ham tortib ketgan. Falokat natijasida juda ko`p kishi olamdan o`tgan 200 kishi 
yarador bo`lgan. Falokat fermaning siqilgan kolonnalaridan biri o`z ustuvorligini 
yo`qotish natijasida sodir bo`lgan. 

---