1-mavzu: “O‘zbek tili” fanining maqsadi va vazifasi, uni o‘rganishning ahamiyati. Davlat tili va yangi alifboni joriy etish to‘G‘risidagi qonunlar, ularning ijrosi reja

Tekshirish savollari
1. Orfoepiya nima?
2. Orfoepiyaning adabiy tildagi ahamiyati?
3. Unli tovushlar orfoepiyasi haqida nimalami bilasiz?
4. Unlilar qanday pozitsiyada ingichka talaffuz qilinadi?
5. Unlilar qanday undoshlar ta'sirida yo'g'on talaffuz etiladi?
6. B,d undoshlari qanday pozitsiyada jarangsiz p,t tarzida talaffuz etiladi?
7. J,z undoshlari qanday o'rinlarda jarangsizlanadi?
8. B,q undoshlarining sirg'aluvchi «v» va «g‘»ga o'tishi qanday holatda yuz beradi?
9. Qanday paytlarda o'zak oxiridagi «к» undoshi «g»ga, «q» undoshi «g'»ga o'tadi?
10. «G» undoshi bilan boshlangan affikslar qanday so'zlarga qo'shilganda «-ка», «-кап», «-qa», «-qan» tarzida talaffuz qilinadi?
11. Qanday so'zlar o'zagidagi «о» fe'l yasovchilar qo'shilganda «a»ga o'tadi? 12. Boshqa tillardan olingan o lzlashma so'zlar orfoepiyasi haqida nimalami bilasiz?
Lug’at
Orfoepiya — to'g'ri (adabiy) talaffuz me’yorlari tizimi.
Qisqa talaffuz — urg'usiz bo'g'indagi unlining qisqa va kuchsiz (bilinar- bilinmas) talaffuz etilishi.
Cho'ziq talaffuz — urg'uli bo'g'indagi unlining urg'usiz bo'g'indagi unlidan cho'ziqroq bo'lishi.
Bu xususiyat ruscha leksik o'zlashmalarda, ayniqsa, sezilarli bo'ladi. Ingichka talaffuz — unli tovushlarning sayoz til orqa «к», «g», «ng», til o'rta «у» va bo'g'iz undoshi «h» bilan yondosh bo'lganda old qator fonema tarzida ingichka talaffuz etilishi. Yo'g'on talaffuz — unli tovushlarning chuqur til orqa «q», «g'», «х» u
ndoshlari ta’sirida orqa qator fonema tarzida yo'g'onlashuvi.
Jarangsizlanish — ayrim jarangli undoshlarning so'z oxirida yoki assimilativ holatlarda jarangsiz undosh tarzida talaffuz etilishi. Intervokal holat - undosh fonemaning ikki unli orasida qo'llanishi. Bunday pozitsiyada (ko'p bo'g'inli so'zlarda) portlovchi «q» undoshi si^g'aluvi «g'» tarzida (qishloq > qishlog'imiz kabi), jarangsiz «к» undoshi jarangli «g» tarzida (telpak > telpagim kabi) talaffuz qilinadi.