1-Mavzu: O’zbek bolalar adabiyotining fan sifatida shakllanish bosqichlari

7-Mavzu: Mirkarim Osim-bolalarning tarixnavis adibi

Reja: 
1.  Mirkarim Osimning ijodiy yo`li. 
2.   Mirkarim Osim-bolalarning  tarixnavis adibi 
3. Adibning tarixiy ba tarixiy-biografik qissalari haqida.  
 
Adabiyotda  xalqimizning  tarixiy  o‘tmishi  mavzuini  badiiy  aks  ettirish  to‘g‘risida 
mulohaza  yuritilsa,  taniqli  adib  Mirkarim  Osimning  bu  sohada  qilgan  xizmatlarini 
eslamaslik  mumkin  emas.  Yozuvchi  tarixiy  o‘tmishga  hamisha  va  astoydil  qiziqib  kelgan. 
Xalq o‘tmishiga qiziqish uning ijodida tarixiy mavzuni bosh yo‘nalishga aylantirdi.  
O‘zbek sho‘ro adabiyotining to‘ng‘ich avlodiga mansub Mirkarim Osim 1907 yilda 
Toshkentda,  ziyoli  oilasida  dunyoga  kelgan.  1918  yildan  «Shamsul  urfon»  nomli 
boshlang‘ich  maktabda  o‘qidi.  1921  yildan  Alisher  Navoiy  nomidagi  respublika  bilim 
yurtida  tahsil  ko‘rdi.  Do‘stlari  Oybek  va  H.  Yoqubovlar  bilan  bu  texnikumda  adabiyot-
san‘at turlarini o‘rgandi.1926 yilda esa Moskva Davlat pedagogika institutining tarix-iqtisod 
fakultetida  o‘dib,  uni  1930  yilda  tugalladi.  Samarqandda  o‘qituvchilar  tayyorlash  kursida, 
1932  yilda  O‘zbekiston  Maorif  Xalq  komissarligi,  Pedagogika  ilmiy-tadqiqot  ilmgohida  
ishladi.Tarix  fanidan  qo‘llanma,  tavsiya,  darsliklar  yaratdi.Mirkarim  Osim  bsdiiy  ijodni 
she‘rlar  yozish  bilan  boshlagan.  So‘ngra  hikoya  va  qissa  janrlarida  ham  qalam  tebrata 
boshlagan.  1940  yilda  Ulug‘  Alisher  Navoiy  hayoti  va  ijodi  haqida  «Astrobod»,  «Alisher 
Navoiy a Darvishali»,  «Badarg‘a»,  «Navoiyning xislatlari»,  «Ulug‘bek va Navoiy» singari 
hikoya va tarixiy qissalar yoza boshladi. Adib bir umr tarixiy qissalar yozish bilan mashg‘ul 
bo‘lib, yangi-yangi avlodlarni o‘tmish va uning ilg‘or shaxslariga nisbatan muhabbat ruhida 
tarbiyaladi. Vatanparvarlik, insonparvarlik g‘oyalarini ulug‘ladi. 
          Mirkarim  Osim  50-yillar  Stalin  qatag‘onining  begunoh  ma‘naviy  qurbonlaridan 
biridir. Uning vatanparvarlik, millatparvarlik, o‘tmish tarixga muhabbat ruhidagi asarlari o‘z 
muallifiga qaro kunlar olib keldi. Adib ko‘p yillar sho‘ro rejimining azoblarini chekdi.  
40-
yillarning  oxirida  qatag‘onga  uchradi,  50-yillarda  ozodikka  chiqdi.  Tarixiy  mavzularda 
hikoyalar,  qissalar  yozdi.  Barcha  asarlarida  xalq  tarixi,  nurli  siymolar  xarakteri  yorqin 
tasvirlanadi. 
 
60- yillarda vatanga qaytgan san‘atkor tarixiy asarlar yozishda, tarjimai hol ishi bilan 
shug‘ullanishda  davom  etadi.  Adabiy  nashriyotlarda  kichik  adabiy  xodim  vazifalarida 
ishladi.  Mirkarim  Osim  tarixchi  adiblar  orasida  asl  manbani  buzmay,  qayta  badiiy 
jonlantirishi bilan ajralib turadi. Uning asarlari 70-80-90-yillar tarixiy adiblari uchun asosiy 
manba vazifasini o‘tadi.  
Adabiyotshunos  M.  Sattorov  tarixchi  adibning  asarlarini  davriy  jihatdan  shartli 
ravishda uch guruhga ajratadi. 
        1.  Tariximizning  qadimgi  davrlari  haqida  hikoyalar  (Makedoniyalik  Iskandar, 
so‘ngra, arab xalifaligining, keyinroq eroniy shohlarning O‘rta Osiyoga yurishlari haqidagi 
bitilgan 
hikoya, 
qissa 
va 
turli 
obrazlar 
talqiniga 
oid 
 
asarlar). 
         2.  O‘rta  asrlar  tarixidan  hikoya  qiluvchi  asarlar  (Mo‘g‘ullar  istilosi  va  buyuk  fan, 
madaniyat 
arboblari 
haqida 
biografik 
qissa 
va 
hikoyalari). 
3.  XVIII  asrdan  to  Oktyabr  to‘ntarishiga  qadar  bo‘lgan  davr  tarixiy  hayotini  badiiy  aks 
ettirgan asarlar turkumi. 
        Chindan  ham  muallif  asarlari  davriy  jihatdan  kengqamrovli.  Ayniqsa,adibing  O‘rta 
asrlar  tarixidan  hikoya  qiluvchi  tarixiy-biografik  qissalari  alohida  e‘tirofga  sazovor.  Ayni 
paytda Mirkarim Osim asarlarini uch katta mavzu yo‘nalishi bo‘yicha tahlil qilish, baholash 
mumkin:  
                      1.Tarixiy qahramonlik mavzuidagi asarlar. 
                      2.Tarixiy-maishiy mavzu.   
                      3.Tarixiy biografik asarlar.

93 
 

          Adib  yarim  asrlik  ijodiy    faoliyatida  ana  shu  uch  davr  va  uch  mavzuviy  yo‘nalish 
bo‘yicha    samarali  ijod  qilib,  o‘zbek  nasrini,  o‘zbek  qissachiligini  boyitdi.  Xususan  ,  u 
tarixiy  qissachilikda  katta  yutuqlarni  qo‘lga  kiritdi.    Bu  yo‘nalishda  u  qadim 
ajdodlarimizning, Vatanimiz tuprog‘iga bostirib kirgan chet ellik bosqinchilarga(eron, arab, 
mo‘g‘ul,  rus)  qarshi  olib  brogan  qahramonona  kurashlari,  o‘tmish  ilm-fan  madaniyatimiz 
yulduzlarining jahon madaniyati xazinasiga qo‘shgan beqiyos hissalari, opbek xalqining ikki 
tomonlama  zulm-istibdoddan  tinkasi  qurib,  adolatsizlikka  qarshi  isyonga  otlanib,  milliy 
ozodlik uchun kurashgani haqida bir qator asarlar yaratdi. Jumladan, muallifning «O‘tror», 
qissasi    fikrimizni  dalillay  oladi.  Negaki,  ―O‘tror‖  tarixiy-maishiy  mavzudagi  asardir. 
Chunki  unda  o‘zbek  xalqining  1216-1220-  yillardagi  siyosiy-ijtimoiy  va  madaniy  hayoti 
badiiy  aks  ettiriladi.  Qissada  tarixiy  voqealar  talqini  barobarida  xalqning  maishiy  turmush 
sharoiti,  kasb-kori,  mashg‘ulotlari  tasviriga  ham  keng  o‘rin  ajratilgan.  Shuning  uchun  uni 
tarixiy-maishiy yo‘nalishdagi asar deb qarash lozim. 
         Mirkarim Osim ijodida tarixiy-biografik mavzu ham katta oqimni tashkil etadi. Uning 
«Zulmat  ichra  nur»  (Navoiy),  «Jayhun  ustida  bulutlar»  (Beruniy),  «Ibn  Sino  qissasi», 
«Aljabrning tug‘ilishi» (Al-Xorazmiy), «Singan setor» (Mashrab) kabi qissalarini ko‘rsatish 
mumkin.  Adibning  ―Jayhun  ustida  bulutlar‖  qissasi  ulug‘  qomusiy  olim  Abu  Rayhon 
Beruniyning, ―Ibn Sino qissasi‖ esa nomi jahonga mashhur  buyuk hakim va olim Abu Ali 
ibn  Sinoning, ―Aljabrning tug‘ilishi‖ hikoyasi  mashhur matematik  al-Xorazmiyning hayoti 
va ijodiga bag‘ishlangan. 
         Adib  o‘z  tarixiy-biografik  asarlarini  odatda,  bu  ulug‘  insonlarning    tavallud 
ayyomining  tantanali  nishonlanishi  munosabati  bilan  sovg‘a  sifatida  yaratgan.  Jumladan, 
―Jayhun ustida bulutlar‖ qissasi Abu Rayhon Beruniyning 1000 yilligiga, uch-to‘rt biografik 
hikoyalardan  tashkil  topgan  ―Ibn  Sino  qissasi‖  Abu  Ali  ibn  Sinoning  1000  yilligiga, 
―Aljabrning tug‘ilishi‖ hikoyasi al-Xorazmiyning 1200 yilligiga sovg‘a tariqasida yozilgan. 
Shuningdek adibning XY asr hayotiga bag‘ishlangan ―Zulmat ichra nur‖ qissasi atoqli shoir 
Alisher  Navoiyning  525  yillikyubileyiga  tortiq  qilingan  edi.  O‘smirlar  va  bolalarga 
bag‘ishlangan  bu  asarda  bobokalon  shoirimiz  hayoti  va  ijodiy  faoliyatining  barcha  davri 
hissiy nozikliklari bilan yaxlit qamrab olingan. Yoxud adibning ―Nur va zulmat‖ qissasi ham 
Jahonotin  Uvaysiyning  qalb  iztiroblarini  tarannum  etadi.    Shunga  ko‘ra  bu  kabi  asarlar 
tarixiy-biografik  asarlarning  eng  ajoyib  namunalaridan  hisoblanadi.  Bundan  tashqari, 
qahramonlik mavzuiga ijodkorning «To‘maris», «Temur Malik», «Aleksandr va Spitamen» 
kabi  asarlarini  kiritish  mumkin  bo‘lsa,  maishiy  mavzudagilarga  «Mohlar  oyim  va 
Xonposhsha»,  «Karvon  qo‘ng‘irog‘i»,  «Elchilar»  kabi  asarlari,  shuningdek,  ―Elchilar‖, 
―Karvon yo‘llarida‖, ―Do‘stlik qaldirg‘ochlari‖, ―Tilsiz guvoh‖, ―Zulmat va muhabbat nuri‖ 
kabi  tarixiy  qissalari  hayotimizning,  aniqrog‘I,  xalqimi  tarixining  ilmiy  va  badiiy  jihatdan 
nisbatan  kam  tadqiq  qilingan  davrlari—XYU-XY111-X1X  asrlar  hayotiga,  o‘sha  davr 
xalqlarimiz turmushining tarixiy taraqqiyotiga bag‘ishlanadi
 
  Tarixiy  mavzularda  asar  yaratish  olijanob  vazifa  va  ayni  paytda  benihoya 
mas‘uliyatlidir.  Tarixni  baholash  vaqtning  zimmasida,  albatta.  M.Osim  tariximizning 
ochilmagan sahifalarini birma-bir varaqlab, unga murojaat etdi. ―U kishi nafaqat yozuvchi,-
deb  yozgan  edi  O.Yoqubov,-balki  har  qanday  tarixshunos  olim  bilan  (albatta,  tarixiy 
voqealar haqida gap ketganda) bellasha oladigan, tarixni besh qo‘ldek biladigan zukko edi. 
Shu  boisdan,  oddiy  kitobxonlar  qatori  tarixshunos  olimlarimiz  ham  uning  asarlarini  o‘qib 
o‘rganadilar.‖
7
 
Tarixiy  qissalar  ilmiy-nazariy  ma‘lumotlarga  qaraganda  ta‘sirchan  va  tarbiyaviy-
estetik  ahamiyat  ustivor  ekanligini  S.Anorboyev    mulohazalaridan  ham  anglash  mumkin. 
Uning  e‘tiroficha,  1940-yillarda  hali  adabiyot  darsliklari  va  xrestomatiyalarda  A.Navoiy 
haqida qisqacha biografik ma‘lumotlar bo‘lmagan bir paytda, olimlarning davriy matbuotda 
e‘lon  qilingan  Navoiy  hayot  yo‘li,  ijodining  keng  tahlili    o‘quvchilar  ommasiga  boy 
                                                 
7
 Yoqubov O. Vatanni tanitgan adib. –―Sharq yulduzi‖, 2002, 2-son, 134-b. 

94 
 

ma‘lumot  bera  olgan.  ―Mirkarim  Osimning  ―Alisher  Navoiy  va  Darvishali‖,  ―Astrobod‖, 
―Alisherning  yoshligi‖,  ―Badarg‘a‖  hikoyalarini  o‘qiganimda  esa,-deb  yozadi  muallif 
alohida  qoniqish  bilan,-  Alisher  mening  ko‘zimga  goh  uyqusirab  otdan  yiqilib,  Yazd 
cho‘lida  qolib  ketgan  ziyrakkina  bola,  goh  navqiron  yigit,  goh…johil  ruhoniylardan  tap 
tortmay  hajv  qiluvchi  tili  o‘tkir  zabardast  shoir,  goh  adolat  tig‘ini  baland  ko‘targan  davlat 
arbobi qiyofasida namoyon bo‘ladi.‖
8
 
Bunday e‘tiroflarni adibning deyarli har bir asari to‘g‘risida aytish mumkin.Chunki 
M.Osim asarlarida xalqimiz tarixining zarvaraqlarida nomlari o‘chmas qilib yozib qo‘yilgan 
siymolarning  tabarruk  obrazlari  tasvirlangan.  Adib  bu  obrazlarning  yangi  qirralarini, 
ularning hayotdagi yangi sahifalarini topa olgani muhim ahamiyat kasb etgan. 
―Mirkarim  Osim  o‘zbek  tilining  zabardast  bilgichlaridan,-deb  yozgan  edi 
O.Sharafiddinov.  Shuningdek,  u  tariximizning  ham  bilimdoni  edi.  O‘tmishdagi  jami 
allomalar, mutafakkirlar va yorqijn shaxslarni yaxshi bilar, bir necha asrlar oldin ham, yaqin 
o‘tmishda ham o‘zbeklar ichidan ko‘plab buyuk siymolar yetishib chiqqanidan faxrlanardi.‖ 
9
 
Shuni  alohida  ta‘kidlash  joizki,  Mirkarim  Osimdagi  bu  milliy  g‘urur  xalqimizda 
mustaqillikdan so‘nggina uyg‘ondi. 
Bugungi  kunning  mashhur  va  tanilib  kelayotgan  tarixchi  adiblari  Mirkarim  Osimni 
o‘zlarining  ustozlari  deb  biladilar.Tarixchi  adib  70  yilligi  munosabati  bilan  O‘zbekistonda 
xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi unvoni berilgan.