1-Mavzu. O'smirlik davri Reja

O’smir yoshlаrning хulq-аtvori vа fаoliyatlаridа bа`zаn o’zlаrining kuchlаri еtmаydigаn qаrаmа-qаrshiliklаr pаydo bo’lаdi. Аsosiy qаrаmа-qаrshilik judа ko’p orzu-tilаklаrni vujudgа kеltiruvchi, jаdаl ortib borаyotgаn jismoniy, mа`nаviy vа moddiy ehtiyojlаr bilаn ulаrni qondirish uchun nihoyatdа chеklаngаn hаmdа ko’p jiхаtdаn еtаrli bo’lmаgаn imkoniyatlаri o’rtаsidаgi qаrаmа-qаrshilikdir. O’smirning o’z kuchigа to’lа ishonmаsligi uni butun vositаlаr bilаn shunchаki o’zini kаttа kishi bo’lib qolgаnligini tа`kidlаshgа mаjbur qilibginа qolmаy, shu bilаn birgа bu tuyg’uni еtаrli bаholаy olmаslik holаtini hаm vujudgа kеltirаdi. Bu o’z nаvbаtidа kаttаlаrgа qo’pol munosаbаtdа bo’lish vа аgrеssivlikni hаmdа otа-onаlаr bilаn o’qituvchilаrning mаslаhаt vа tаlаblаrini pisаnd qilmаslik kаbi хulq-аtvor аlomаtlаrini hаm kеltirib chiqаrаdi.

“Oltinchi sinf muаmmolаri”gа bаg’ishlаngаn tаdqiqot ishidа shu yoshdаgi bolаlаrning хulq-аtvor хususiyatlаri vа turli хil fаnlаr bo’yichа o’zlаshtirishning pаsаyishi bilаn bog’liq bo’lgаn muаmmolаrning o’sib borishi quyidаgichа nаmoyon bo’lgаn: Oltinchi sinf o’quvchilаri to’rtinchi sinfgа nisbаtаn b mаrtа ko’proq qаysаrlik qilishlаri, 10 mаrtа ko’proq o’qituvchilаrgа qаrshilik ko’rsаtishlаri, 7 mаrtа ko’proq boshqаlаr irodаsigа to’sqinlik qilishlаri, 9 mаrtа ko’proq boshqаlаr kаmchiliklаrigа e`tibor bеrishlаri, 5 mаrtа ko’proq fаqаt o’z хohish-istаklаrigа bo’ysunishlаri vа nihoyat 42 mаrtа ko’proq o’z хаtti-hаrаkаtlаri motivlаrigа egа bo’lmаsliklаri аniklаngаn. (Krаkovskiy А.P. 1970)

O’smirlik dаvrigа ko’pinchа so’zgа kirmаslik, o’jаrlik, tаjаnglik, o’z kаmchiliklаrini tаn olmаslik, urushqoqlik kаbi sаlbiy хususiyatlаr хosdir. O’smirlаr bu dаvrdа chеkish hаmdа spirtli ichimliklаrgа qiziqib qolishlаri hаm mumkin. O’smir kаttа odаm, shuningdеk, chеkuvchi, ichuvchi singаri yangi rollаrdа o’zini noqulаy his qilаdi.

Ko’pginа o’smirlаrdа o’zidаn qoniqmаslik holаti kuzаtilаdi. Shuningdеk, o’zi хаqidаgi mаvjud fikrlаrining bugun undа sodir bo’lаyotgаn o’zgаrishlаrgа to’g’ri kеlmаyotgаnligi o’smirni аsаbiylаshishigа olib kеlаdi, undа judа ko’p noqulаy vа tаshvishgа tushuvchi holаtlаr bo’lаdi. Bu esа o’smirdа o’zi hаqidа sаlbiy fikr vа qo’rquvni yuzаgа kеltirishi mumkin. Bа`zi o’smirlаrni nimа uchun аtrofdаgilаr, kаttаlаr, shuningdеk, otа-onаsigа qаrshi chiqаyotgаnligini аnglаy olmаyotgаnligi tаshvishgа solаdi. Bu holаt ulаrni ichdаn аsаbiylаshishlаrigа sаbаb bo’lаdi vа o’smirlik dаvri krizisi yuzаgа kеlаdi. Krizis bolаdаgi mаvjud tushkunlik, yolg’izlikkа intilish, pаssivlik yoki аksi, o’jаrlik, qаysаrlik, аgrеssivlik, hаyotgа sаlbiy munosаbаtlаrning yuzаgа kеlishi sifаtidа nаmoyon bo’lаdi. Bu krizis o’smirning mа`nаviy o’sishi, shuningdеk, psiхikаsidаgi o’zgаrishlаr bilаn hаm bog’liqdir.

Bundаy pаytlаrdа u o’zi singаri kаttа fiziologik, psiхologik o’zgаrishlаr kеchаyotgаn o’rtog’i bilаn muloqot qilishgа kаttа ehtiyoj sеzаdi. Do’sti o’smirgа ijobiy tа`sir qilаdimi yoki uni yo’ldаn urib, yomon tа`sir qilаdimi – bu nаrsа uning ахloqiy qiyofаsi bilаn bog’liq.

O’smirlik yoshi dunyoqarash, e’tiqod, prinsip, o’zligini anglash, baholash kabilar shakllanadigan davr hisoblanadi. O’smir o’z faoliyatini muayyan prinsip, e’tiqod va shaxsiy nuqtai nazari asosida tashkil qila boshlaydi. Ular shaxsini tarkib topshirishda uning atrof-muhitga, ijtimoiy hodisalarga, kishilarga munosabatini hisobga olish lozim.

Psixologlar o’tkazgan tadqiqotlardan ko’rinadiki, o’smirlarning ko’pchiligini qat’iyatlilik, kamtarlik, mag‘rurlik, samimiylik, dilkashlik kabi ma’naviy, axloqiy tushunchalarni to’g‘ri anglaydi. Ularning turmush tajribasida fan asoslarini egallash natijasida barqaror e’tiqodiy va ilmiy dunyoqarash tarkib topadi, shular zamirida axloqiy ideallar yuzaga kela boshlaydi.

O’smir o’g‘il-qizlar shaxsining kamol topishida o’zini anglash jarayonida o’ziga baho berish mayli va istagi o’zini boshqa shaxslar bilan taqqoslash, o’ziga bino qo’yish ehtiyoji paydo bo’ladi. Bular esa o’smirning psixik dunyosiga aqliy faoliyatiga, tevarak-atrofga munosabatning shakllanishiga ta’sir qiladi. O’smirlik yoshida psixologik jihatdan eng muhim hislat - voyaga yetish yoki kattalik hissining paydo bo’lishi aloxida ahamiyatga ega. Kattalik hissi ijtimoiy-axloqiy soxada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, munosabatda, kungil olish jarayonida, xulq-atvorning tashki shakllarida o’z ifodasini topadi. O`smir o’z kuchi va quvvati, chidamliligi ortayotganini, bilim saviyasi kengayayotganini anglay boshlaydi.

O’smirlik davri xususiyatlarini talqin qilgan P.I.Leventuev, D.B.Elkonin, T.V.Dragunovning ta’kidlashicha, o’g‘il va qizlarning bu yoshda o’rtoqlari bilan munosabatlarga intilishi, tengdoshlari jamoasining hayotiga qiziqishi yorqin namoyon bo’ladi. O’smirlarning jismoniy o`sishi va jinsiy yetilishi ularning psixikasida keskin o’zgarishlarni vujudga keltiradi. O’quv fanlarning ko’payishi, axborotlar. ma’lumotlar tarmog‘ining kengayishi ularning fikr yuritishini shakllantiradi.

O’smir o’quvchilar o’rganayotgan fan asoslari ularning mavhum tafakkurini o’stirishga qaratiladi. Ularning aqliy faoliyati xususiyatlaridan biri - mavxum tafakkurining rivojlanishidir. Maktab ta’limini va mustaqil bilim olish faoliyati ta’siri ostida o’smirda analitik-sintetik faoliyat jadal sur’at bilan rivojlana boshlaydi.

O’smirning eng muhim xususiyatlardan yana biri mustaqil fikrlash, aqlning tanqidiyligi tez rivojlanishidir. Bu esa o’smirning aqliy faoliyatida yangi davr boshlanganini bildiradi. Aqlning tanqidiyligi ayrim hollarda o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasida «anglashilmovchilik «ni vujudga keltiradi. Aqlning tanqidiyligi o’smirning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, o’zgalar muloxozasidan, darslikdan xato va kamchiliklar topishga, o’z gapida turib, ayrim fikrlarga qat’iy e’tiroz bildirishga urinib va baxslashishiga moyil bo’ladilar.

Tafakkurning mustaqilligi inson uchun katta ahamiyatga ega. O’qituvchi dars jarayonida va darslardan tashqari vaqtlarda, har qanday ogir shart-sharoitlarda ham turli usullar bilan bu hislatni qullab quvvatlashi, uning rivojlanishi uchun imkoniyat yaratishi kerak.

O’smirlarning xulqiga doimiy e’tibor berish, uning xulqiga qat’iy, uzluksiz rahbarlik qilish, bularning hammasini shunday amalga oshira bilish kerakki, bola mayda-chuyda ishlarida ham kattalarni doimiy vasiyligini sezmasin. O’smirlar uning hayotdagi yangi mavqelari bilan hisoblashadigan, ularni “kichkina” deb hisoblamaydigan, talabchan, lekin adolatli o’qituvchilarni xurmat qiladilar.

O’smirlikda qiziqishlar turli-tuman bo’ladi. Bu qiziqishlar to’g‘ri tarbiyalansa, ular o’smirlarning qobiliyatlari va mayllarining rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. O’quvchining bilimlari chuqurlashib boradi, u fanlarni o’rgana boshlaydi, unda ayrim o’quv predmetlariga, sanatga, sportning qaysidir turiga zo’r qiziqish ortadi. O’smir juda ko’p narsalarga; sport, turizm, kino-teatr, badiiy havaskorlik, pochta markalariniva qadimiy tangalarni yig‘ish, o’simlik va hashoratlar kolleksiyasini to’plashga qiziqadi.

Ko’p hollarda bu qiziqishlar ehtiros xarakteriga ega bo’ladi. Kun tartibi to’g‘ri tashkil qilinsa, vaqt to’gri taqqoslansa, o’smir yaxshi o’qish, maktabdan tashqari xilma-xil ishlar bilan shug‘ullanishi va o’yin-kulgu uchun yetarli vaqt topa olishi mumkin. Ilk yigitlik bo’sag‘asida turgan o’smirlar uchun kishilarning his-tuyg‘ulari, kechinmalariga va ayniqsa, o’zining ichki dunyosiga, o’zini o’zi analiz qilishga moyillik xarakterlidir. O’z-o’zini anglashning –bu o’zini o’zi tanish, sifat va kamchiliklarini, o’z qobiliyat va imkoniyatlarini bilib olish, o’z xatti-harakatlari haqida hisob berish ehtiyojidir. O’z-o’zini anglashning eng yuqori darajasi o’zining hayotdagi o’rnini aniq tasavvur qilish, o’zini shaxs sifatida anglab olishdir.

Dastlabki paytlarda uning o’zi haqidagi fikrlari ko’p jihatdan boshqa kishilarning u xaqidagi fikrlaridan iborat bo’ladi “O’z xarakter hislatlaring xaqida sen qaerdan bilasan “ degan savolga o’smirlar to’g‘rilad to’g‘ri ota-onalari o’qituvchilari, o’rtoqlaridan bilib olganlarini aytadilar, ammo keyinchalik buni o’zlari seza boshlaydilar. Lekin har qalay, o’zlaridan ko’ra boshqa kishilarni oldinroq baholay boshlaydilar.Ular o’z fikrlarini g‘olib chiqishini hohlashadilar. O’smirlar boshqa kishilarni baholashda bazan shoshma-shosharlik qilib, qatiy fikr yuritishga yo’l qo’yib qo’yadilar. Masalan: ular ko’pincha kishilarni faqat ayrim xatti - harakatlari va ayrim sifatlariga qarab baholaydilar. Bu bahoni esa butun bir shaxsga nisbatan tadbiq qiladilar. Natijada kishining qadr-qiymatiga uning ijobiy va salbiy sifatlari haqida ko’pincha noto’g‘ri xulosa chiqaradilar. Ularning o’z-o’ziga baho berishi ham har doimxolis bo’lavermaydi. Masalan: ular o’rtoqlaring qo’polligi yoki pismiqligi to’grisida gapiradilar-u, ammo buni o’zlarida sezmaydilar. Hamma o’smirlar ham o’z-o’zini tanqid qilish, o’z xatolarini vijdonan va ro’yi- rost bo’yniga olishni uddasidan chiqavermaydi.O’smir atrofdagilarning unga bergan bahosiga nisbatan sezgir bo’ladi. Uning kayfiyatidagi ranjish, ikkilanishning sababi ana shunda. Tasodifiy muoffaqiyat yoki kattalarning maqtab qo’yishi, o’smirlarni o’ziga ortiqcha baho berishiga, o’ziga hatddan tashqari ishonuvchanlikka, maqtonchoqlikka olib keladi. Xatto vaqtincha, tasodifiy muvaffaqqiyatsizlik o’smirda o’z kuchiga ishonmaslikna uyg‘otish, ikkilanish, qorqoklik, juratsizlik va uyatchanlik hissini oshirib yuborish mumkin.Shuning uchun ota-ona yoki o’qitivchi o’smirlar bilan bo’ladigan munosabatda alohida e’tiborli va nazokatli bo’lishi zarur. O’smirlik yoshida zaif, mustaqil emas, kichkina deb nom chiqarishninig qo’rqish xavfi kuchayadi.U o’zining mustaqilligini ko’rsatish uchun, o’zining nohaqligini tushunib tursa ham, ko’pincha qaysarlik va qo’pollik qilaveradi. Muomalada dag‘allik, talabchanlikva xurmatsizlik o’quvchiga yosh bolalarga bo’lganday muomalada bo’lish ular yaxshi tushunaman deb hisoblagan misollar bo’yicha o’zlarining mustaqil fikrlarini aytish xuqiqini mensimaslik ularning yuqori natijalarga erishishdagi kuch va imkoniyatlariga shubhalanish kabi hodisalar, odatda o’smirda norozilik yoki aniq ifodalangan boshqa bir salbiy harakatlarni hosil qiladi.

O’smirlar o’z-o’zini tarbiyalashga zarurat sezadilar buni ulardan anglilikning o’sishi, kattalarga o’xshashga intilishlari bilan tushintirish mumkin, endi ular ma’lum darajada o’zini ishontirish, o’ziga buyruq berish, o’zini nazorat qilish kabi o’z-o’zini tarbiyalash vositalariga egadirlar. Ular ayniqsa, jismoniy va iroda jihatlarini o’stirishga harakat qiladilar. O’z holiga tashlab qo’yilgan o’smirlar juda sodda, bolalarcha qilinadigon ishlarga tayanib (masalan: o’zining mardligini va chidamliligini sinash uchun yonib turgan gugurtni qo’liga yaqin olib keladilar yoki o’zlarini chiniqtirish uchun paltosiz qorning ustiga yotadilar)har doim ham o’z-o’zini tarbiyalashning to’g‘ri yo’lidan bormaydilar. O’smirlikda bolalarda burch va javobgarlik tuyg‘ulari yetarli darajada o’sgan bo’ladi, bolalar o’zlari ongli ravishda tanlagan ma’lum maqsadga erishish uchun ish-harakatlar qilishga qobil bo’lib qoladilar.

O’smirda boshqa yosh davrlaridan farqli o’laroq bilish jarayoni ham o’zgarib boradi. Uning idroki voqelikdagi narsa va hodisalarning tashqi tomonlarinigina emas, ularning ancha murakkab tomonlarini idrok qiladi. U narsalarning mohiyatini bilishga, narsa va hodisalarni tahlil qilishga, ularni o’zaro taqqoslashga harakat qiladilar. Muhim o’xshash tomonlarini farqlarini aniq idrok qiladi va bu ularda yaxshi kuzatuvchanlik sifatlarini tarbiyalashga yordam beradi.O’smir xotirasi sezilarli darajada o’zgaradi. Kichik maktab yoshidagi mexanik xotira o’rnini mantiqiy xotira egallaydi. O’qituvchi yosh davriga e’ibor bergan holda o’smirda she’r yoki tekstlarni muvaffaqiyatli esda qoldirish yo’llarini izlab topish kerak, bir-biriga bog‘lab o’rganish yo’llarini o’rgatish zarur.Ayrim katta kishilar o’smirlar bilan, ularni kichkina bola deb, mensimay munosabatda bo’ladilar. Ularga iltifotsizlik qiladilar. Bu o’smirlarga qattiq ta’sir qiladi. Bolaning katta bo’lganligini anglash. Ular bilan jiddiy munosabatda bo’lish va unga mas’uliyatli ishlarni topshirish quvonarli narsadir.O’smir irodasini tarbiyalash uning o’z-o’zini tarbiyalashda katta rol o’ynaydi. Bunga ehtiyoj o’smirlik yoshida paydo bo’ladi. O’smirlar o’z oldiga ma’lum talablarni qo’ymog‘i mumkin, ular o’zlariga tanqidiy qarashga qobildirlar. O’zlari ideal deb hisoblagan hislatlarni tarbiyalashga intiladilar. Biroq kishi o’z-o’zini tarbiyalashga keyinroq yetuklik yoshida chinaakm intiladi.

O’smirning o’qish va boshqa xildagi faoliyati qat’iylik ko’rsatmasdan amalga oshishi mumkin ham emas. Boshlagan ishni oxiriga yetkazishni bilish va uni talab qila borish qat’iylikni tarbiyalashga yordam beradi. Qat’iylik zo’r berib fikrlashni, ichki intizomlikni talab qiladi.Xulosa qilib aytganda o’smirlik davrining psixofiziologik rivojlanishi va uning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganar ekanmiz, bu davr o’smir yoshida muhim davr hisoblanaishiga amin bo’ldik.O’smirlar o’zlarini psixologik rivojlanish xususiyatlari asosida o’quv faoliyati va o’z qiziqishlari asosida faollikka kirishadilar.Ularning faollikka undovchi motivlari ko’proq ijtimoiy psixologik omillar hisoblanadi. Bu davrda keskin psixofiziologik o’zgarishlar sodir bo’lishi ularning o’z “men” ini ustun qo’ishga, har sohada o’zini ko’rsatishga va o’z imkoniyatlarini noto’g‘ri baholashi asosida turli xatti - harakatlarini buzilish oqibatlari ham sodir etilishi mumkin.