1-Mavzu: O’simliklar bilan umumiy tanishish Reja

O’simliklarning hayotiy shakillari

O’simlarning tashqi muhitiga har xil shaklda moslashishi hayotiy shakl deyiladi

Gulli o’simliklar hayotiy shakllariga ko’ra daraxt, buta, yarimbuta, bir yillik va ko’p yillik o’tlarga bo’linadi.

Daraxtlar –tanasi yog’ochlashgan, asosan, bitta yo’g’on tanali,baqquvat ildizli va keng shox-shabbali, baland bo’yli ko’p yillik o’simliklardir. Bular guli, mevasi, poyasining eni, bo’yi, shox-shabbasi va barglari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan: olma, o’rik, yong’oq va shaftolining shox-shabbasi yoyiq; qarag’ay va terakniki g’uj va tik; shamshod va sadaqayrag’ochniki sharsimon bo’ladi.

Daraxtlar oz yoki ko’p yil yashashiga ko’ra turli xil bo’ladi.Masalan, Afrikada o’sadigan baobab daraxti 4000-5000 yil, archa, sarv 1000 yil, chinor 800 yil, o’rik va yong’oq 70-100 yil yashashi mumkin.

Tabiiy holda tarqalgan daraxtlar janubiy yonbag’irlarida o’sadigan daraxtlartlardan shox-shabbasining ko’pligi,kengligi va balandligi bilan farq qiladi. Tog’larning o’rta qismidagi archa bo’ydor bo’lib o’ssa , eng balandlardagisi erdan 0,5-1m ko’tariladi xolos. Bu hol o’simliklarni doimiy esib turadigan shamoldan va qishning qattiq sovuqlaridan saqlaydi.

Daraxtlar orasida saksovulga o’xshagan nihoyatta mayda bargli yoki bargsiz, ildizi baquvvat, jazirama cho’llarda, qumlarda o’sadigan ajoyib turlari ham bor.

Butalar- poyasi yog’ochlashgan, bo’yi 2-3mdan o’smaydigan bitta yoki bir nechta poya hosil qiladigan sershoh ko’p yillik o’simlik. Bularga ayniqsa, tog’lar yonbag’rida tarqalgan irg’ay, singirtak, na’matak, zirk, bodomcha, uchqat, madaniy o’simliklardan anor, limon, qoraqat, ligustrum, nastarin kabi o’simliklarni misol qilib keltirish mumkin.

Yarimbutalar poyasining yuqori qismini qishta sovuq urib ketadigan ko’p yillik o’simliklardir. Cho’llarda ko’p tarqalgan yem-xashak o’simliklaridan ezim, keyreuk, teresken, arsazan va shuvoq kabilar shular jumlasidandir.

2. Ko’p yillik o’tlar – yer usti qismi qishta qurub, o’sish kurtaklari er ostida qislaydigan o’simliklar. Bularga beda, g’umay, ajriq, sachratqi, piskom-piyozi, kiyiko’t, sallagul, qoqio’t, sirinmiya, iloq, lola, qamish, andiz, yalpiz, kovrak, gulsapsar singari o’simliklar kiradi. Ko’p yillik o’tlar, ayniqsa , tog’larda ko’p tarqalgan.