ifodalagan fikr ham, so’zlarning birikishi ham to’g’riligicha qolaveradi. Biroq
mantiq buziladi. Demak, bu qo’shma gap qismlarining o’rinlashish tartibi faqat
Ko’rinadiki, lisoniy vositalarni yuqoridagi kabi noto’g’ri qo’llash, birinchidan
nutqni buzsa, ikkinchidan mantiqiylikka va ta’sirchanlikka ta’sir qiladi. Demak,
adabiy til me’yorining buzilishi, nutq sifatiy xususiyatiga salbiy ta’sir qiladi. Ana
shuning uchun ham nutq madaniyati sohasi tilshunoslik fani bilan – me’yoriy
uzviy bog’liqligi hech shubhasizdir. Nutqiy aniqlik va mantiqiylikni tilning so’z
boyligini egallamasdan, har bir so’zning ma’nolarini aniq bilmasdan turib
ta’minlash mumkin emas. Jumladan, tildagi sinonimlarning yaxshi bilmasdan
turib, tushunchalarni aniq ifodalab bo’lmaydi. Masalan, yuz so’zi anglatgan
tushuncha bilan bashara so’zi anglatgan tushuncha bir xil emas:
Basharangga
odam qarab bo’lmaydi, yuzingga odam qarab bo’lmaydi gaplarini olib qaraylik.
Bu ikkala gap ma’nosida go’yo farq yo’qdek. Biroq birinchi gapda shaxsning
butun gavdasi, ust-boshi ko’zda tutilsa, ikkinchi gapda yuzi ko’zda tutiladi.
Demak, yuz va bashara so’zlari o’zaro sinonim bo’lsa-da, ular anglatayotgan
tushunchalar bir-biridan farq qiladi.
Tilning so’z boyligini, uning sinonimlar, antonimlar, omonimlar sistemasini,
har bir so’zning o’ziga xos ma’no va grammatik xususiyatlarini, ularning o’zaro
munosabatlarini yaxshi bilish – nutqning tozaligi, ta’sirchanligi, ifodaliligi,
qisqaligi kabi ko’pgina boshqa aloqaviy sifatlarni ham ta’minlaydi.
Demak, tilning lug’at tarkibini yaxshi bilmasdan turib, boy nutqga erishib
bo’lmaydi. Nutq madaniyati ilmiy tarmoq sifatida lug’atshunoslik (leksikografiya)
bilan uzviy aloqadorligipi ko’rsatadi. Shu o’rinda S.Akobirovning quyidagi fikri
juda ahamiyatlidir: «Fikrni qisqa, aniq va to’g’ri ifodalash uchun muvofiq so’z
topish kerak bo’lgan hollarda ham lug’atlardan foydalaniladi».
Nutq madaniyati sohasining tekshirish ob’ekti nutqning aloqaviy sifatlari
yig’indisi va tizimini, ularni ta’minlovchi shart-sharoitlar, shu sifatlarning
takomillashuvi, rivoji yoki qoloqlashishi, pasayishi kabilarni o’z ichiga olsa;
uslubiyat sohasining ob’ekti til va nutq uslublarini o’rganishdir. Modomiki,
uslubiyat nutq uslublarini ham o’rganar ekan, xuddi shu holatda nutq madaniyati
bilan uning munosabati vujudga keladi. Chunki nutq madaniyati haqidagi ta’limot
o’z-o’zidan til uslublarini batafsil aks ettirish, har bir uslubning o’ziga xos
tomonlarga ega ekanligi imkoniyatlarining yoritilishiga ehtiyoj sezadi. Chunki
nutqning aloqaviy sifatlari, odatda har bir uslub doirasida o’zgarishi, biri bir
uslubda yaxshiroq namoyon bo’lgani holda, ikkinchisi boshqa bir uslubda sustroq
namoyon bo’ladi. Masalan, publitistik uslubda aniqlik, to’g’rilik birinchi o’ringa
chiqsa va yaxshiroq namoyon bo’lsa, badiiy uslubda ifodalilik, tasviriylik,
obrazlilik, mantiqlilik kabi sifatlar birinchi o’ringa chiqadi. Badiiy uslubda badiiy
tasvir vositalaridan keng foydalaniladi. Shuning uchun ham ba’zan, badiiy uslubda
eskirgan va lahjaviy so’zlardan ham foydalaniladi, ba’zan so’z shakllarining
o’zgartirilishiga ham ruhsat etiladi. Nutq madaniyati haqidagi ta’limot nutq
uslublarining nutq aloqaviy sifatlariga ba’zan ijodiy, ba’zan salbiy ta’sir qilishi
bilan bog’liq bo’lgan masalalarni ham o’rganadi. Chunki kishilar har qanday
sharoitda va o’z faoliyatlarining hamma sohalarida bir-birlari bilan aloqada bo‘lar
ekanlar, ularning har biri o’z tilidagi lug’aviy grammatik va boshqa vositalarni
tanlab ishlatishga harakat qiladi.
Ko’rinadiki, uslubiyat va nutq madaniyati bir-birini tamomila inkor etmaydi
aksincha, bir-birini to’ldiradi, alohida-alohida soha bo’lishlariga qaramay, bir-biri
uchun xizmat qiladi.
Nutq madaniyati ilmiy soha sifatida mantiqshunoslik va ruhshunoslik fanlari
bilan chambarchas aloqada bo’ladi. Ma’lumki, mantiqiy tushunchalar va hukmlar
bilan ish yuritadi. Madomiki, tushunchalar so’z bilan; fikrlar, hukmlar gap bilan
ifodalanar ekan, ana shu so’zlar va gaplar bilan ular ifodalagan tushunchalar va
hukmlarning bir-biriga mos kelgan-kelmaganligi, ular o’rtasida zidlikning bor-
yo’qligi muhimdir.
Ma’lumki, so’zlar ko’p ma’noli bo’ladi va ular bir necha tushunchani
ifodalashi mumkin: oyoq – odamning oyog’i, stulning oyog’i, mashinaning oyog’i
kabi. Shuningdek, so’z o’zgarmay qolgani holda tushuncha o’zgarib ketishi
mumkin: domla tushunchasi o’zgargan, so’z o’sha-o’sha.
Xuddi shuningdek, har bir hukm albatta ma’lum bir gap orqali ifodalansa-da,
ba’zan gap bilan hukm bir-biriga mos kelmay qolishi ham mumkin. Masalan,
farzandni kim sevmaydi, deysiz? gapi so’roq gap, inkor shaklida, biroq undan
tasdiq hukmi anglashiladi. Ritorik so’roq gaplar ana shunday xususiyatlarga egadir.
Bir hukm ba’zan bir necha gap orqali ham ifodalanishi mumkin. Buning natijasida
sintaktik sinonimiya vujudga keladi. Men bu kitoblarni ukam yaxshi o’qisin deb
Do'stlaringiz bilan baham: 
