1-мавзу: Миллий истиқлол ғояси ва

15-МАВЗУ: ЎЗБЕКИСТОНДА ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ АСОСЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ҒОЯЛАРИ.
Режа:
1. Фукаролик жамияти, унинг моҳияти ва ижтимоий табиати.
2.Ўзбекистонда фуқаролик жамияи асосларини шакллантириш.
3. Фуқаро - давлат - жамият ҳаётининг эркинлашиши ва уларнинг уйғунлашуви.
4. Фуқаролик жамиятининг қарор топишида шахс ғоявий баркамоллигнинг ўрни ва роли.

Мамлакатимиз ўтгап давр ичида жа.ҳоп тан олган «ўзбек модели» асосида муҳим ютуқларга эришди. Айни вақтда жамият тараққиётининг ҳар бир босқичи мамлакатда эркин ва фаровон ҳаётни барпо этиш йўлидаги муҳим қадам вазифасини бажарди. Эришган ҳар бир ютуғимигз ҳал қилишимиз керак бўлган муаммоларининг ечимиии топиш учун қатор имкониятлар яратди. Шунивг учун ҳам ўтган давр мобайнида эришилган натижаларии чуқур таҳлил қилиш уларни ҳолисона баҳолаш ва улардан муҳим назарий ва амалий хулосалар чиқариш жамият тараққиёти стратегиясшш белгилашда муҳим аҳамиятга эгадир.

Бугун мамлакат жамиятни янгилаш ва демократлаштириш билан боғлиқ бўлган янги бир босқични ўз бошидан кечиришга киришди. Мамлакатда ушбу босқични амалга ошириш учун барча ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий омиллар мавжуд. Энг муҳими мамлакатда сифат жиҳатидан янги бўлган инсон омили вужудга келмоқда. Биз буни маориф, таълим-тарбия, маъиавият ва маърифат; кичик ва ўрта бизнес фаолияти, мустақилликни мустаҳкамлаш бобидаги халқимиз дуиёқараши, имон-эътиқоди, ватаипарварлик ва инсонпарварлик каби қатор жараён ва қадриятларда кўрамиз.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининғ тўққизинчи сессиясида Юртбошимиз Ўзбекистонда демсжратик ўзгарлшларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишларини белгилаб берар экаилар, бунда. келтирилгап етти йўналишнинг бир бири билан узвий боғлиқ эканлигини ва уларнинг ҳар бирининг чуқур ва кенг амалга ошиши, ҳар бир йўналишнипг муваффақиятипи таъмип-лашнипг муҳим омили экаилигини кўрсатиб бердилар.
Юртбошимиз белгилаб берган йўналишлар орасида жаммят ҳаётида нодавлат ва жамоат ташкилотларининг ўрнп ва аҳамиятини кегкин кўтариш билан боғлик бўлгап масалаларга алоқида аҳамият бердилар.1 Мазкур масалаларии таҳлил қилиш ва ўргалчш мамлакатда фуқаролик жамиятини қарор топтпришшшг муҳим омили ролини ўйпайдп.
Мустақил Ўзбекистон давлати йуғунги кунда ўз моделига кўра тадрижий рииожланмоқда. Ўзбек модолинииг назарий-колцептуал асослари Президент Ислом Каримов асарларида батафсил баён этилган. Ўзбек модели дунё эътироф этган бошқа миллий моделлардан ўзига хос жиҳатлари билан фарқлапади. Аввало, у фақат иқтисодий ривожлапиш модели бўлиб колмасдан, балки кенк"-ч маънодаги миллий тикланиш ва ижтимоий тараққиёт моделидир. Шу боис, у иқтисодиёт билан бирга давлат қурилиши, ижтимоий ҳаёт, маънавият. миллий турмушимизнинг барча жиҳатлариии қамраб олади ва жамият ҳаётиии батамом янги асосга кўчиришии назарда тутадл Ўзбек модели назарий ва амалий жиҳатларга эга. Унинг назарий жиҳатларини мамлакатнинг мавжул. ҳамда ҳали яширип имкониятларини асослаб бериш, ншлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражаси, инфратузилма ҳолати, табиий бойлик.чари, . демографик вазияти, аҳолининг онги, билими, касбий салоҳияти каби омилларни ҳисобга олган ҳолда ривожланиш концепциясини ифодалаш ташкил килади. Ўзбек моделшшиг амалий жиҳатини ислоҳотларнинг асосшга яратиш ва такомиллаштиришга йўналтирилган давлат сиёсатини амалга оширишга каратилгап ташкллий фаолият, жумладаи, ислоҳотлар мехаиизмини ўзида акс эттирган фармон, ҳукумат қарорларининг қабул қилиииши; бу фармои ва қарорларнинг ҳаётга бевосита тадбиқ этилиши; ҳукумат юритаётган сиёсатнинг тўкрилигига одамларни ишонтириш, уларни ислоҳотчилик ғоялари атрофида бирлаштириш, улар онгидаги эски тузум асорат„-:арига барҳам бериш учуи миллий ироданм мустаҳкамлашга йўналтирилган таркибий, ташвиқий ва тарбиявий по^лар ташкил қилади,
Мазкур моделнииг ўз олдига қўйган асосий мақсадларидан бири, бу кучли ҳуқуқий давлатдан кучли фуқаролик жамиятига утишдир. Президент И.Каримов таъкидлаганларидек, «Биз фуқаролик жамияти қуришии ўз олдимизга мгқсад килиб қўйганмиз. Бу соҳада дастлабки, аммо муҳим қадамлар қўйилди. Ишончим комилки, вақти - соати келиб, бугунги ўтиш даври учуч зарур бўлган кучли ' даплат функциялари ва аломатлари аста - секиилик билан тадрижий равишда кучли жамият зиммасига ўтади. Мана шу йўл, мана шу назарий масаланипг моҳиятини атрофлича ёритиш, уни ҳастимизда, амалиотимизда ҳал қилувчи сиёсатга айлантириш нафақат бу|упги, балки зртаиғи кунимизнииг ҳам энг муҳим ва долзарб вазифасидир».-
Фуқаролик жамиятининг карор топиши учун бириичи галда ҳукукий давлат шакллангаи бўлмоғи лозим. Маълумки, бу сифат қуйндагиларда кўрилади.
- Биринчидан, давл-ат қоюшиити қопуп устиворлигиш кўра амал қилади,
- Иккинчидан, даслат ҳокимиятининг тақсимланиши реал характер касб этади; " - Учинчида», фуқаро ва штсои ҳуқуқлари, эркинликлариии ҳимоя қилиш таъминланадн;
- Тўртинчидан, халқаро ҳуқуқ иормаларининг миллий қонунчиликдан устиворлиги; *
- Бешинчи, халқаро муносабатларда зиддиятли муаммоларпи ҳуқуқий-сиёсий йўллар билаи ҳал килиш кабилар талжи ҳилади.
Мамлакатимизда ҳуқуқий давлатнинг юқорида келтирилган барча жиҳатларини шакллантириш бўйича жиддий назарий ва амалий ишлар амалга оширилмоқда. Мустақиллик йиллари давлат ҳокимиятипи тармоқларга ажратиш асосида миллий давлатчилик пойдевори барпо этилди, қопуп чиқарувчи, ижро этувчи ва судлов тизими қонукмй жиҳатдан мустаҳкамланиб қўйилди. Ижроия ҳокимияти органларининг фаолияти тубдан ўзгарди, яъни улар режалаштириш, тақсимлаш ҳуқуқлпак маҳрум этилди ва иқтисодий сиёсатни мувофиқлаштириш, ижтимоий муносабатларни тартибга солиш билан шуғулланадиган бўлиб қолдилар. Республика ва маҳаллий ҳокимият бошкарув оргаиларинипг ваколатлари чекланди. Жойларда вакиллик ва ижро этувчи ҳокимият институти-ҳокимлик лавозимлари жорий этилди. Мустақиллик йилларида уларнинг ваколат дсирасл мунтазам равишда кенгайиб бормоқда. Халқимизнинг ммллий анъаналари ва турмуш тарзигь муфовиқ фуқаролар ўз-ўзини бошқарувининг жамоатчилмк пргани - маҳалланинг мавқеи қайта тик.-,лиди. Умумаи илгэида. ҳознрги вақтда мамлакатимизда инсон қуқуқлари ва эркилликларининг устунлкгидап келиб чиқадиган, ҳ;и'1к;|ро М1]қ»^да қабул килиш-ан \уқуқий тамойнл ва талабларга асослаигап кеиг ҳуқуқий муқит ву;куД1'а келди Фуқарп ва ипсокнинг
Данлат тасарруфида конетитуцион тузумни, мамлакатнинг муст?қиллигини ва ҳудудий яхлитлигини ҳимоя қилнш, ҳуқуқ-таргиГют ва мудофаа қобилиятини таъчинлаш, ипсон ҳуқуклари ва эркишшкларини, мулк эгаларинипг ҳуқуқларшш ҳимоя қилиш, самарали ташқи сиёсат юритиш каби вазифалар қолган ҳолда, шахс манфаатлари, унинг ҳуқуқ ва ;?рлинликлари тўла даражада рўёбга чиқишида кўмаклашувчи ташкилот ва уюшмаларнинг роли ортиб бормоқда.
Шу ўрипда. кучли давлат бмлан кучли жамият ўртасидаги муносабатнинг моҳиятини кенгроқ ёритиш умун мазкур масаланинг умумназармй жиҳатига, яъни фуқаролик жамияти билан давлат ўртасидаги муиосабатнинг қуйидаги коицептуал томоиларига эътиборни қаратиш логдам:
Биринчи. «Фуқаролик жамияти» ва «давлат» тушупчалари глаоал жамиятнинг турли, аммо ўзаро боғлиқ, бир - оирини тақозо этувчи томонларини ифода этади.
Иккинчи. Глобал жачиятнииг таркибий қисмлари ҳисобланган фуқаролик жамияти ва даьлатни бир биридан чегаралаш табиий қонуниятни жараён бўлиб, бу жараён жамият ҳаётининг бир томопдан ижтимоий - иқтисодий, маънавий соҳалари, иккинчи томопдап сиёсий соҳаси тараққиётипи характерлайди.
Учинчи. Фуқаролик жамияти - сиёсий системанипг бирламчи асоси бўлиб, у билан давлат боғланади ва белгиланади. Ўз навбатмда, давлат - сиёсий институт, ташкмлот ва меъёрлар тизтши сифатида фуқаролик жамиятшшпг мавжуд бўлиши ва амал қилиши учун шарт - шароит яратади.
Тўрпшчи. Фуқаролик жамиятк - бу инсонлар умумий бирлигипинт шакли, фуқароларнинг биргаликдаги моддий ва маънавий ҳаёгини таъмишювчи, уларникг эҳ™иёж ва манфаатларига хизмат ҳилувчи оирлашма ва та^икилсглар иш^.дясидир. Давлат -фуқаролик жамиятшганг расмий ифодаси, унииг сиесий борлиғидир.
Кешинчи. Фуцарплик жамиятининг ривожланганлиги, унинг а-ьзолари фаолиятининг орккнлиги, ф^чаролар гланфаатларини ҳимоя қилишга қар&тилган бирлашмаларнинг хилма - хиллиги қанчалик юқори бўлса, давлатнинг демократик тараққиёти учуп шуичалик кат-;'а ^мкоилят м^Е^.уд бўлади. Шу билац бирга, сиё^ий ту^ум қаичалик демокрг:'к.'- ХаРа1?т^Рг^' «"^ бўлса. фукаролик жамиятининг ривожланиши учун имкониятлар шунчалик кенгайверади ".
Фуқаролик жамияти асосан қуйкдаги тамойилларга асосланиб мавжуд бўлади: ; .-
и Сиг-спй соҳадц барча кишилар ҳ^қуқ за уркинликларининг тенглиги I
2) Фукаролар ҳуқук ва эркинликларнинг жаҳон ҳамжамиятида юридик кучга ага бўлган қопуплар асосида кафолатлапгаи ҳуқуқий
ҳимояланиши. 3: Ҳар биринипг мулкка :?галик қилиш ҳуқуқига асослаигап ипдивидларнинг иқтисодий мусгақиллигь оки ҳалол м«.;пати учуп 1
4| Фуқароларнинг давлат вй партиялардап мустақил ижтимоий бирлашмаларга, мапфаатлари ьа касбий белгиларит гўра, қонун
бплал кафолат.чппгаи, бирлашиш имконияти. >
о) Фуқарилариин: партмя ва фуқаролик ҳаракатларини уюоггиришларидаги зркиплиги.
I)) Фан. нацапият, маорифни ривожлантириш ва эркин, лжтимоий фаол, қонун олдида масъул жамият аъзоларипи тарбнялаш учуп зарур моддий ва бочдқа шар7 - шароитларни яратшп
7] Фақат қопуп билан чеклаш-аи, давлат цензураси доираемдан ташқари оммавий ахборот воситаларини яратиш ва фаолг-ят юрмтии:
8) Даплат иа фуқаролик жамп^ги ургасидаги мупосабатларпи оарқарорлаштирувчи механизмларнинг мавжудлиги. Бу механизк ўз ичиго к(>нуний актларпл. лум.г-ра':1-к;; сайловларпи, ўз - ўзг-*ки бошқариш ииститутларипи қамраб оладн1*.
Ҳозирги замоп и.'кҒи|) у.алк.-:; 1„и'ларида барпо этилган фуқаролик жамиятлари тўғрисида-и тасаввурлирдан келкб чиқадкгап
бўлоаи. у ҳолда фуқаро.-шк ;канил;ч1 пу: -Биринчидан, жамият ҳаёти фаолиятинииг иқтисодий, ижтимоий аа маънавий соҳаларида
ихтиёрий равишда шак-ьчаиг^и, Г";-ц„ч,1нгич нодавлат т^зилмалармни ў-"5 ичига қамраб олган инсоний бирлик^ир, |
- Йккипчицан, ж&миятдаги мқтис.одий, ижтимонй. оилавий, миллий, маънавий, ахлоқий, диний, ишлаб чиқариш. шахсий ва шдавлат [
мупосаб&т.лар мажмуасидир: - У-ч-шчидап, эркмн ипдмвидлар. ихтиёрий равишда шакллангап таиисилотлар ва фуқароларнинг турли
ирганлар тазйиқлари, аралашишлари скн Ггар қолипга солишларидаи қс^нуилар воситасида ҳмм^ялааган жамияти бўлиб. унда улар
узлигини накосн қила олишла|')г. уч>н доимий имкониятг.арга эга бўладилар, -^]
Мамлакатимизда мустақмдликнинг дастлабки йиллариданоқ ф.у.қароларииш сиосий соҳада оркиалигипи таъминлашга пиҳоятда кагга эътибор берилди. Жаҳоп тажрибаларини мукаммал умумлаштириш ва таҳлил қилиш натижасида, ҳамда миллий ипъаналаримизнн в^ мақсадларимп.шн ҳисобга олган ҳилд« қабул қилингаи чонституциямизнинг I Соб 2-моддасида. «Давлат халқ иродасшш ифида этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фукаролар олдида ма-."ьул;.1Ир>-, деб к>елп:лаб қуйи.кди."1 Коистмтуциямизда шуццпгдек, ф^қароларимизнинг сиёсий хуқуқ ва аркииликлари ўзинипг кепг гум шнтар макондаги ифодасини топгап. Фуқароларнинг қонунга кўра жамият ва давлат тпларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз в^кмллари орқалтч иштирок этшнлари учун барча шарт-шароитлар яратилган.1'
Бпз буни аҳолииипг президеитлик, Олий Мажлис ва маҳаллий ҳокимият оргаиларига ўз ваквдшаршп: сайлашга алоқадор жарағида бевосита кузптдит;. Бунда республикамизнинг барча фукаролари жипси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чп^сишмдан қачъпй ил;1ар -еп1- ҳуқучли субъектлар сифатидя сай^шндилар йа сай.чадилар." Нагижэда, :-«т;қ ўзлнинг ваииллари орқали жамият ва давлат ишлариии бошқаришда ва бунга алоқадор бў-лган муаммоларли қал қилиш.^а, қонунлар лойиҳаларини муҳокама қилишда йеьосита иштмрок этмоқдалар. Бу ўрипда тўртинчи ҳокимият хисоблангап ижтимоий институтнинг ўрпи ва роли тобора ортиб бормоқда. Халқ ўзининг ҳохиш-иродасини, нуқтаи-назаршш, умумхалқ минбэридан туриб бевосита айтиш ва унииг акс садоларшш умумлаштириш имкоииятларига эга бўлиб бормоқда.
Шу ўринда, мамлакатимизда кучли фуқаролик жамиятини қарор топтиришда оммавий ахборот воситаларининг роли хақидаги Президент И. Каримовнинг қуйидаги фикрлари айниқса диққатга сазовордир: «Оммаьий ахборот воситалари ҳаётимизга кун сайин чуқурроқ кириб бораётганини ҳеч ким инкор Этолмайди. Бу жараённи биз табиий ҳол, деб қабул қчлмоқдамиз. Бугунги кунда иашрлар сони кўпайибгина қолмасдан - ҳозир 430та газета ва 138та журнал рўйхатга олинган - жамиятни ривожлантириш ва давлат қурилишида уларнинг аҳамияти ва тутган ўрни ҳам ортиб бормоқда.
Ҳозирги пайтда қабул қилинган қонуилар ва қонун ҳужжатлари ижроси устидан жамоат назоратини, давлат ҳамда мансабдор шахсларнинг фаолияти усткдан назоратни амалга оширадигаи механизм сифатида оммавий ахборот воситаларининг мавқеини кучайтириш зарур. Айни шу оммавий ахборот воситалари ҳар бир киши ўз фикрини ифода эта олишига имкон берадиган эркин минбар бўлиши керак. Айни шу оммавий ахборот восмталари жамиятимизнинг демократик қадриятларини ва тушунчаларини ҳимоя қилиши, одамларнинг сиёсий, ҳукукий ва иқтисодий онгини шакллантириш бўйича фаол иш олиб бориши лозим».'
Бундан ташқари Республика фуқаролари ўз сиёсий фаолликларини Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ митинглар, йиғилишлар ва намойишлар шаклида ҳам амалга оширмоедалар. Албатта, мамлакатимиз сиёсий ҳаётида ўтказилган митинглар, йиғилишлар ва памойишлар умуман икки характерга эга. Буларнинг биринчиси, мамлакатимизда амалга ошган ва ошаётган ўзгаришларни, тарихий саналарни, тарихий шахсларнинг юбилейларини, умумхалқ Байрамларипи, давлатимиз раҳбарияти юритаётгап сиёсатни қўллаб-қувватлашга бағишланган митинглар, йиғилишлар бўлса, иккинчиси, мустақиллигимизга, тараққиётимизга, ташшган йўлимизга хавф, таҳдид солишга уринаётган, сиёсий характерга эга, кўпорувчилик, террористик, экстремистик йўналишга эга бўлган куч ва ҳаракатларни қораловчи, халқнинг қаҳр-ғазабипи ифодаловчи митинглар ва йиғилишлардир. Мазкур йиғилишлар ва митингларда халқ ўзининг мазкуу маеалаларга нисбатаи ошкора ва апиқ муносабатларини қонунларга мувофиқ ҳолда ифода этадилар. Конституциянинг 34-моддасида Ўзбекистон Республикаси фуқаролари касаба уюшмаларига, сиёсий партияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда иштирок этиш ҳукуқига эгадирлар», деб белғилаб қўйилганлиги фикримизнинг исботидир"
Мамлакатимиз аҳолисининг меҳнат қилиш, маълумот олиш, дам олиш каби бир қатор ҳуқук ва эркинликларини ҳимоя этувчи жамоат ташкилотларидан бири ҳисобланган касаба уюшмалари ўзининг мукаммал тизимига эга. Бугунги кунда улар фуқароларнинг- юкприда келтирилган эркинлик ва ҳуқуқларини амалга оширишда бир қатор ташкмлий ва амалий ишларни бажармоқдалар. Улар бундь, халқ билан давлат ўртасидаги муносабатни мувофиқлаштириш вазифасини ҳам амалга оширмоқдалар. Бундай вазифа мамлакатимиз сиёсий партиялари фаолиятида ҳам ёрқин кўринмоқда. Бугунги кунда Ўзбекистонда кўппартиявийлик тизими қарор топди. Шу ўринда проф. А.Лзизхўжаевнинг, «баъзи фуқаролар давлат ва жамиятнинг ривожланишини шу мамлакатда мавжуд бўлган партияларнинг сони билан белгилашга ҳаракат қилишади. Бу албатта нотўғри қараш. Кўппартиявийлик тизимининг муваффақияти жамиятда мавжуд партиялар сони билан аниқланмасдан, балки сиёсий ҳокимиятни амалга оширишда партияларнинг иштироки билан белгиланади»,3 деган фикларига кўшилмоқ керак.
Сиссий партиялар фуқаролик жамиятининг муҳим унсури ҳиссюланади. Айни фуқаролик жамияги исгил1да, халқаипг сиссий иродаси шаклланади.
Фуқаролик жамияти - давлат ҳокимияти ва бошқарувшш эмин-эрккн. ихтиёрий равишда, яъни демократик тарзда шакллантиришнинг кепг ижтимоий пегизидир. V давлат ҳокимияти тизиминипг қандай бўлиши учун бутун масъулият халқнинг ўз апимйС.ида эканлигиии англатади.
Сиёсий партия - шунинг учун ҳам сиёсий-ки, упмнг диқкат марказида давлач1 ҳокимиятипи, демократик сайловлар орқали, эгаллаш мақсади туради. V - шунпнг учун ҳам партияки, халқпмпг муайян қисмини уюштиради ва уидап, маълум муддатга, давлатни идпра этишга ваколат олади. Давлат ҳокимиятини эгаллаш эса, ўз навбатида, сиёсий партиянинг дастурий мақсадлари ва халқга берган сайлов олди ваъдаларини бажариш учун расмий механизм бўлиб хизмат қилади.
Ўзбекистонда фуқаролик жамиятини барпо этиш, кўппартиявийлик тизимини такомиллаштиришга 1996 йил 29-30 августда бўлиб ўтган Олий мажлиснивт VI сессияси янги бир даврда бошлаб берди. Унда республика Президенти И.А.Каримовнинг «Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг муҳим вазифалари тўғрисидаги» маърузаси жамиятга янги демократик ру "~ бағишлашнинг дастур аъмоли бўлиб тарихга кирди.
Маърузада жамиягда демократик ислоҳотларни ўтказиш ва кўп партиявийлик тизимини такомиллаштириш соҳасидаги муаммолар тўғрисида асосли мулоҳазалар билдирилди. «Шуии этироф этиш керакки, аҳолининг аксарият қиски куидалик юмушлар, одатдаги турмуш ташвишлари, иқтисодий муаммолар билан яшайди. Одамларнинг янги демократик қадриятларии идрок этиши кўнгилдагидек эмас. Сиёсий партилларнипг шакллапиш вз қарор топиш жараёни ғоят суст кечмпқда, уларнинг сиёсий ва иқтисодмй дастурлари ҳам заифдир. Мамлакатни сиссий ва иқтисодий ривожлаптиришнинг муқобил (амалий) турларини ишлаб чиқиш ва ҳимоя қилишда улар етарлича фаоллик кўрсатмаяптилар. Бу партияларнинг айни эмас, аниқроғи кулфатидир. Бундай аҳвол партия е'1 акчиларининг фаоллиги ва шижоати талаб даражасида эмаслигидан дарак бериб, биз бутуи чинакам демократик жамиятни қарор топгиришнинг бошлзнғич боск,ичига эндигина қадам қўйганимизнинг далолати ҳамдир»1".
Албатта, бугунги кунда аҳолининг сиёсий партиялар фаолиятидаги иштирокидаи тўлиқ қониқиш ҳосмл қила олмаймиз. Бу ҳам ўз ўрнида табиий ҳолдир. Чунки етмиш йилдан ортиқ вақт давомида мамлакатимиа аҳолиси сиёсий монополист бўлиб ҳисоблангсш КПССдан шундай аламзада Оўлган эднки, бунинг ияерцияси, яъни салбий оккбатлари қалигача халқ хотирасида сақлааиб келмоқда. Аиии вақтда. биздаги мавжуд тўрт партия ўзинииг жамиятдаги мавқеи ва ролини мустаҳкамлаш жараёнида мамлакат сиссий ҳаетида муҳим ўринни эгаллаб оорхоқда. Лекин масала, бу жараённи ҳозирги сиёсий дазрда янада фаоллаштиришдадир.
Жамиятпи, даилапш бошқариш, бутуп сиссий жарасп ҳамда фаолиятни ташкил этиш, уларга таъсир қилишда муайян мапфаатларга таяниб иш'кўриш ўта истиқболли ва мақсадга мувофиқдир. Бунинг, исбот талаб қилинмайдиган ҳақиқат сифатида англанмоғи ниҳоятда муҳимдир. Бундап келиб чиқадиган жиддий хулоса шуки, кишилар ривожлангаи турмуш даражасига интилар эканлар, демак улар нафақат иқтисодий, ишлаб чиқариш соҳасида, балки жамият сиёсий ҳаётида ҳам бундаи фаолроқ, манфаатдорона иштирок қилмоқлари зарур.
Мамлакатимиз фуқароларинипг қонунга кўра ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатлапиши бобида ҳам жиддий амалий ишлар амалга оширилмоқда. Буни биз биринчи ўринда Республика Конституциясини ҳаетга тадбиқ қилинаётганлигида кўришимиз мумкин. Албатта, унинг ҳаётга тадбик қилиниши белгилаб қўйилган ҳуқуқий меъсрларга кўра амалга оширилади. Масалан, Конституциянинг 35-моддасига кўра, ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Аризалар, таклифлар ва шикоятлар қонунда белгиланган тартибда ва муддатларда кўриб чиқилиши шарт, деб ёзиб қўйилган.1 Мазкур моддада аввало аҳолинииг сиёсий ҳуқуқлари кафолатланган бўлса, унинг иккинчи қисмида давлат ва жамоат ташкилотлари, мансабдор шахслар фаолиятини яхшилаш нуқтаи-назаридан билдирилгаи танқиднинг таъқиб қилинмаслиги кафолатлангандир".
Асосий қонунда шуиипгдек, фуқароларнинг фикр, сўз ва эътиқод эркинликлари белгилаб қўйилган. Бу зса мамлакатимизда тафаккур тараққиёти, фикрлар хилма-хиллигини камол топтиришда катта роль ўйнамоқда. Аммо, «фикр эркинлигини бир ёқлама тушунадиган, суистеъмол қиладиган фуқаролар ҳам учрайдики, бу уларда ҳуқуқий онг ва сиёеий савод гоқори даражада эмаслигидан далолат беради. Жамият маънавий муҳитини мусаффо сақлаш, бу борада суистеъмолликка йўл қўймаслик, фикр эркинлигини ҳам муайян меъёр ва ҳукукий чегара қўйишни тақозо этади».12
Мамлакатда кучли фуқаролик жамиятининг шакллапишида мухолифат поми билан аталувчи сиёсий ҳодисанинг ўрни ҳам ўзига хосдир. Албатта, жамият сиёсий ҳаётида мухолифат икки хил характерга эга бўлган ҳолда учрайди. Биринчиси, прогрессив муҳолифат бўлиб, унинг фаолияти мамлакатда давлат ҳокимияти ва сиёсий тизим фаолиятини такомиллаштиришга қаратилган бўлади. «Биз, - дейди И.Каримов, - расмий ҳокимият билан ғоявий ва амалий жиҳатдан рақобатлаша оладиган, амалий таклифлар кирита биладиган, жамиятимизнинг турли сиёсий қатламлари манфаатларининг ифодачиси сифатида майдонга чиқа оладиган мухолифатни кўришни истаймиз. Мустақил мамлакатимизда тобора чуқурлашаётган демократик ислоҳотлар маптиқи айпан шундай сиёсий мухолифат шаклланишиии тақозо этмоқда».13
Олий Мажлис фаолиятидаги фракциялар ишини кузатиб бориш натижасида, биз учун маъқул бўлган томони, улар ўртасидара ҳамкорлик, бир-бирини тўлдириш ва ижодийлик ҳисобланади. Аммо бизнингча, ушбу муносабатлар прогрессив мухолифат даражаск кўтарилса, у мамлакатда кучли фуқаролик жамиятининг қарор топишига кўмак берган бўлади.
Мухолифатнинг иккинчи йўналиши, бу реакцион характерга эга бўлиб, у жамиятда беқарорлик, нотинчлик, таҳдид муҳитини яратишга хизмат қилишга қаратилган бўлади. Ҳозирги «мухолифат» Ўзбекистондаш барқарорлик ҳолатидан келиб чиққан ҳолда жипслашишга иптилиб, давлат стратегияси ва тактикасида йўл қўйилиши эҳтимоли бўлган хатоликлардан исталгаи пайтда фойдаланиб қолишга кечикмасликка ҳаракат қилади. Бироқ бу бизнингча, унга етишмаётган амалийликни бермайди. Мухолифатнинг амалий фаолияти тирноқдан кир қидириб, ўзгаларнинг хатоликларидан қаичалар фойдаланишии эмас, ўзига хос ижтимоий тараққиёт йўналишини ишлаб чиққан ҳолда, янгиланиш дастурларини қайта яратишни ва амалиётда қўллашни тақозо этади. Ҳозирги мухолифатчи йўлбошчиларда эса айнан ана шундай хусусиятлар етишмайди.14
Фуқаролик жамиятининг шаклланишида фуқароларнинг иқтисодий эркинлиги, мулкка эгалик қилишлиги, муҳим аҳамият касб лтади. Бугун республикамизда хилма-хил мулк шаклларига эгаликка асосланган иқтисодий муносабатлар тизими вужудга келди. Бу ўз навбатида инсон манфаатларшш рўёбга чиқаришнинг энг таъсирчан воситаси, уни ҳаракатга келтирувчи куч бўлиб қолди.
Шу ўринда Президент И. Каримовнинг:- «Мамлакатда чинакам ўрта мулкдорлар синфи шаклланган тақдирдагина ислоқотлар сезиларли самара беради, мулкчилик масалалари ҳал бўлади. Иқтисодий жиҳатдан собитқадам ва барқарор жамиятни шакллантириш масалаларини кўриб чиқар экапмиз, умуман мулкдорлар сицфи давлат ва жамият курилишида, ижтимоий - сиссий барқарорликни сақлаб туриш ва мустаҳкамлашда қаидай роль ўйиашини назарда тутиш лозим. Айни ўрта мулкдорлар синфи шаклланаётган фуқаролик жамиятининг таянчидир,» деган фикрлари концептуал аҳамиятга эгадир'1".
Бугуи биз кучли давлатдан кучли фуқаролик жамияти сари бормоқдамиз. Демак, иқтисодист ҳам, аҳолининг иқтисодий фаилияти ҳам мустаҳкам қонунчилик ва меъёрий заминларга эга бўлиши лозим. Айни вақтда бир томондан иқтисодиёт, иккр-~^ томопдан, унинг ҳуқуқий-меъёрий асослари мунтазам суръатда ислоҳ қилиниб бормоғи лозим. Бу ҳуқуқий давлатчиликда фукаро....л мупосабатларига ўтишнинг муҳим белгисидир.
Бугуиги кунда иқтисодиотнинг барча сохалари ва тармоқларида эркинлаштириш жарасни жадал тус олмоқда. Яъии, пу жараён бир томондан, хўжалик юритувчи субъектларнинг эркинлиги ва иқтисодий мустақиллигини ошириш, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш йўлидаги барча тўсиқларни бартараф қилиш бўлса, иккинчи томондан давлат ва турли текширувчи, назорат қилувчи оргаплар томонидан корхоналарнинг хўжалик фаолиятига ноқонуний аралашишни чеклаб қўйишни ўз ичига олади.
Президеитимизнинг махсус фармонларига кўра мамлакатимизда текширишлар ва тафтишлар сони кескин чеклаб кўйилди, текширувчи органларнинг ваколати ва текшириш тартиблари қатъий чегаралаб қўйилди. Айни вақтда,' Вазирлар Маҳканаси қузурида иқтисодиётга алоқадор бўлган жисмоний ва юридик шахсларнииг аризалари билан ишловчи махсус кўмита ташкил этилди. Буларнипг ҳаммаси мамлакатимизда иқтисодий соҳанинг, кишилар иқтисодий фаолиятининг эркинлашиб бораетганлигини ва унинг натижасида фуқаролик жамиятининг моддий-иқтисодий асоси мустаҳкамланаётганлигини кўрсатади.
Мамлакатимизда эркин, маданиятли, ахлоқан соф, ижтимоий фаол, қонун олдида ўзининг масъулиятини англайдиган, инсонларни тарбиялаш бобида зарур моддий ва маънавий шарт-шароитларни яратиш бўйича жиддий ишлар амалга оширилмоқда. Биз бу ўринда Президентимиз-раҳбарлигида тайёрланган «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ва «Миллий истиқлол ғояси» концепциясини мисол сифатида келтиришимиз мумкин. Президентимиз баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори эканлигини ниҳоятда кенг ва чуқур таҳлил қилиб, «бугунги кунда олдимизга қўйилган буюк мақсадларимизга, эзгу ниятларимизга эришишимиз, жамиятимизнинг янгиланиши, ҳаётимизнинг тараққиёти ва истиқболи амалга оширилаётган ислоҳатларимиз, режаларимизнинг самараси, тақдири - уларнинг барчаси авваламбор замон талабларига жавоб берадиган юқори малакалм, сшгли мутахассис кадрлар тайёрлаш муаммоси билан чамбарчас боғлангашшгини барчамиз англаб етмоқдамиз».111
Еугуиги кунда миллий дастур асосида таълим-тарбия муассасаларида туб ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Муҳими, бу жараси пафақат замонйвий кўркам биноларда балки, мазмунан янги ўқув дастурлари, услублари асосида амалга оширилмовда. Биз бугун бу жараённинг дастлабки натижаларини кўриб, унинг тараққиёт тенденцияларини тасаввур қилмоқдамиз. Албатта, мазкур жараёнларда айрим камчиликлар ҳам йўк эмас. Буларнинт биринчиси, дастур талабларига жавоб берадиган мутахассис кадрларнинг етишмаслиги, касблар квалификацияси стандартларини такомиллаштириш лозимлиги ва энг муҳими, ҳозирги замон талабларига жавоб ' берадиган дарсликларнинг етишмаслигидир.
Мамлакатимизда кучли фуқаролик жамиятининг гцаклланиши заминида шунингдек, фуқароларнинг маънавий-мафкуравий камолоти ётади. Бу соҳада, мамлакатимизда миллий истиқлол ғояси концепциясининг яратилиши ташланган муҳим қадам бўлди. Бу концепцияга мувофиқ: -«халқни буюк келажак ва улуғвор мақсадлар сари бирлаштириш, мамлакатимизда яшайдиган, миллати, тили ва динидан қатъи назар, ҳар бир фукаронинг ягона Ватан бахт-саодати учун доимо масъулият сезиб яшашига чорлаш, аждодларимизшшг Г ҳо мероси, миллий қадрият ва анъаналаримизга мупосиб бўлишига эришиш, юксак фазилатли ва комил инсонлартш тарбиялаш, улчрни яратувчилик'ишларига даъват қилиш, шу муқаддас замин учун фидоийликни ҳаёт мезонига айлантириш - миллий истиқлол мафкураснинг бош мацсадидир»1''.
Ўзбекистонда кучли давлатдан кучли фуқаролик жамиятига ўтишда демократик институтларнинг мустақил фаолият кўрсатиши учун шарт-шароит яратиш, ҳозирги замон талабларига мувофиқ келадиган жамоат бирлашмаларини шакллантириш ва уларнинг фуқаролар манфаатларипи ҳимоя қилиши учун зарур ҳуқуқий ваколатларни бериш муҳим аҳамиятга эгадир.
Бу масалада Президент И. Каримовнинг: - «Фуқаролик жамиятини қуриш бир қанча ваколатли вазифаларни давлатдан маҳаллий ҳокимият органларига, жамоат тузилмаларига ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига босқичма-боедич топширмшни кўзда тутади»,1" деган фикрлари ниҳоятда ўринлидир.
Албатта, бу бениҳоя мураккаб жараён бўлиб, у ўз ичига узоқ муддатпи қамраб олади ва бир талай пазарий, ташкилий, амалий ишларни талаб қилади.
Шулар орасида эпг муҳими давлат ва фуқаролик жамияти ўртасидаги мутаносибликнм вужудга келтирувчи қонунлар, ҳуқуқий нормалар ва муассасалардан иборат мехагшзмни яратиш лозим бўлади. Буида маҳаллйй ҳокимият органлари ва.,жамоат тузилмаларини ҳамда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари фаолиятини давлат томонидан ташкил этиш ва ҳуқуқий муҳофаза этилиши муҳим ўрин тутади. Маълумки, фуқаролик жамиятининг муҳим таркибий қисмини нодавлат жамоат ташкилотлари ташкил этади. Истиқлол йилларида мамлакатимизда жамоат ташкилотлари сон ва сифат жиҳатидан кўпайиб борди. Қисқа давр ичида 220 та республика микёсида фаолият юритувчи, 1500 маҳаллий аҳамиятга- эга бўлган жамоат бирлашмалари ташкил топди. Демак, мамлакатимиз фуқароларининг ижтимоий-сиесий фаоллиги ошиб борган. Бу Ўзбекистонда амалга оширилаётган демократик ислрҳотларга нисбатан, фуқаролйк жамиятининг шаклланишига нисбатаи халқнинг бефарқ эмаслигиии кўрсатади. Бу жараёнда биз ( .ролик жамиятининг шаклланиши ҳар бир фуқаронинг онгига ва жавобгарлик даражаеини ҳаётда намойиш қилишлигига боғлиқ экашшгини кўриб турибмиз. Бугун мамлакатда нодавлат ташкилотлари мустақиллигини -ҳуқуқий ва амалий жиҳатдан таъминлайдиган муайян қонунчилик тизими юзага келди. Айни вақтда мамлакатимизнинг ижтимрий-сиёсий ҳаётида Республика Олий Мажлиси демократик институтлар, нодавлат ташкилотлар ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари қўмитаси, Олий Мажлис ҳузуридаги Амалдаги конунчилик мопиторинги институти, Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларини демократлаштириш ва қўллаб - қувватлаш лсамғармаси каби бир талай ҳуқуқий, сиёсий, иқтисодий ва маънавий табиатга эга бўлган нодавлат ташкилотлари ижтимоий ҳаетммизнинг турли даражаси ва соҳасида фаоллик кўрсатмоқда.
Фуқаролик жамиятига ўтиш даврида жамоат бирлашмаларининг фаолияти асосап қуйидаги мақсадларни амалга оширишга қаратилган бўлиши лозим:
-Жамоат ташкилотлари фаолиятининг Конституция ва мавжуд қонунлар доирасида бўлишини таъминлаш;
-Жамоат ташкилотларининг жамиятимизда сиёсий ва ижтимоий барқарорликни сақлаш, жамиятни ҳар томонлама ислоҳ қилишга доир жараёнларда фаол иштирок этишга эришиш;
-Ўз фаОлиятини жамиятимиздаги боқимандалик, лоқайдлик, ижтимоий пассивлик, мутелик руҳиятинм барҳам топтиришга қаратиш;
-Халқимизда миллий ғурур ва ифтихор, ватанпарварлик фазилатларини, янги комил инсонни шакллантириш;
-Жамоат бирлашмалари аъзоларинипг ўз пизомларидаги ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва улар манфаатларини қоидмришга имкониятлар' яратиш;
-Жамоат бирлашмалари билан давлат органларининг ҳамкорлигини ривожлантириш, илғор мамлакатлар тажрибаси асосида
фаолият кўрсатиш.
Сўнгги йиллар ичида республикамизда нодавлат ташкилотлар тўғрисидаги қонунларни ишлаб чиқишнипг ўзига хос услуби яратилди. Ўтган давр мобайнида мазкур йўналишда қарийб 20та қонун қабул қилинди. Жамоат бирлашмалари, сиёсий партиялар, касаба уюшмалари, виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги ҳамда ёшлар масалалари бўйича давлат сиёсатини ҳуқукий тартибга соладиган бир қанча қонунлар, шунингдек, Фуқаролик ҳамда Солиқ кодекслари шулар жумласидандир. Айни вақтда, мавжуд
ҳужжатларни ҳозирги кун талаби асосида атрофлича ўрганиш, танқидий кўриб чиқиш зарурмяти юзага келмоқда. Яқин йилларда жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қонуннинг янги таҳририни тайёрлаш, сиесий партиялар, касаба уюшмалари ҳақидаги қонунларга муайян ўзгартиш ҳамда қўшимчалар киритиш, шунингдек, хайрия ташкилотлари, жамгармалар тўғрисида ва бошқа бир қанча тамомила янги қонунлар лойиҳаларшш тайёрлаш лозим бўлади.
Албатта, нодавлат жамоат ташкилотлари, уларнинг ўзига хос мавжудлик тамойиллари ва ижтимпий ҳаётдаги ролларининг ортиб бориши алоҳида тадқиқот мавзусидир. Биз мазкур ишимизда, уларнинг Ўзбекистонда фуқаролик жамияти шаклланишидаги ўрни ҳақида тўхталамиз, холос. Мамлакатимиз ҳаётида энг сертармоқ ва кўп сонли бўлган нодавлат ташкилотлардан бири касаба укшшалари ҳисобланади. Мазкур уюшма меҳнаткашлар ҳақ-ҳукуқларини ҳимоялаш, барча соҳаларда ўтказилаётган ислоҳотларни чуқурлаштириш, жамиятда манфаатлар уйғунлигини таъминлаш борасида муайяв ишларни амалга оширмоқда.
Касаба уюшмалари мамлакатда ижтимоий адолат қарор топишида, ижтимоий ҳимоянипг социал қадрипи аҳоли орасида тушунтиришда ҳамда шу асосда кишиларда фуқаролик жамияти қадриятларини шакллантиришда муҳим роль ўйнамоқда.
Ўзбекистонда кучли фуқаролик жамиятининг шаклланишида ўз-ўзини бошқаришга асосланган маҳаллий ҳокимият органларининг роли бениҳоя каттадир. Маҳаллий вакиллик органларининг ўзини-ўзи бошқариш тизимидаги ўрни ўзига хосдир. Унинг ҳукуқий мақоми «Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида» ва «Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги қонунларда белгилаб берилган. Мазкур қонунлардан келиб чиққан ҳолда, мамлакатимизнинг маҳаллий ижроия ҳокимияти органи сифатида ҳоким лавозими таъсис этилди. Бу биринчидан, бевосита давлатчилигимизнинг миллий анъанаси бўлса, иккинчидан, мамлакатимизда мавжуд бўлган ўзига хос фуқаролик жамиятининг изчил давоми бўлиб ҳисодланади. «Ижро ҳокимияти органи фаолиятида якка бошчиликнинг тикланмши, - деб ниҳоятда тўғри таъкидлайди, проф. О.Хусанов, - ўзбек давлатчилиги миллий анъаналаршганг тикланиши десак хато маймиз. Амир Темур давридаги давлатчиликни кўрсак ҳам айрим ҳудудлар, шаҳарлар ҳокимлар томонидан бошқарилган. Машҳур Улуғбек ҳам ўз вақтида маълум муддат Тошкент ҳокими бўлиб тургап, ҳокимларнинг давлат бошлиғи томонидан тайинланиши ҳам анъаналаримизга мос тушади».1*1
Бугунги кунда жойларда ҳокимлар вакиллик ва ижро ҳокимиятига раҳбарлик қилмоқдалар. Шунингдек улар, қонунийликни, ҳуқуқ тартиботни ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлаш; ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий риаожлантириш; маҳаллий бшджетии шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бгоджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилиш; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш; фукаролик ҳолати актларини қайд этишни таъминлаш ҳамда норматив ҳужжатларни қабул қилиш, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига. ва Ўзбекистон Республикаси қонунларига зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга ошириш каби вазифаларни бажариб келмоқда. Мамлакатимизнинг сиёсий ҳаётини, жумладан, давлат ва жамият қурилишини эркинлаштириш жараенида маҳаллий ҳокимият органларининг роли тобора кенгайиб бормоқда.
Маҳаллий ҳокимият органлари давлатчиликнинг таркибий қисми сифатида, бир томондан расмий ҳокимиятии ифодаласа, иккинчи томондан ўз-ўзини бошқарувчи ҳокимият тизимига ҳам киради. Шунинг учун ҳам, мазкур ҳокимилт фаолиятининг кенгайиши мамлакатда фуқаролик жамияти шаклланишининг муҳим жиҳатини ташкил қилади.
Халк депутатлари кенгашлари ва ҳокимлик муносабатларини тартибга солувчи ҳуқуқий ҳужжатларга асосан, ҳудуддаги муҳим масалалар, муаммоларни ҳал қилиш учун ҳокимлар ҳузурида маслаҳат кепгаши тузилди. Проф. О.Хусанов фикрига қўшилган қолда шуни таъкидламоқчи эдикки, бундай маслаҳат кенгашларининг тузилиши, асло ҳокимнинг фаолиятидаги яккабошчилик принципларига путур етказмайди, чунки масалалар маслаҳат кенгашида қанчалик чуқур муҳокама қилиниб, хилма хил фикрлар билдирилмасин мазкур масала юзасидан узил кесил қарорни ҳоким чиқаради.2"
Бу ўринда бир томоидан халқ вакилларининг фаоллиги таъминлапса, иккинчи томондап, мазкур фаолликка кўра давлатнинг бош ..„лоҳотчилик функцияси амалга ошади. Шунинг учуи ҳам, маҳаллий ҳокимият органлари Конституциянинг 100-моддасига биноан, норматий ҳужжатлар қабул қилиш ҳуқуқига эга. 104-моддага кўра эса, ҳоким ўзига берилган ваколатлар доирасида тегишли ҳудуддаги барча корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, бирлашмалар, шунингдек, мансабдор шахслар ва фукаролар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қарорлар қабул цилади21
Бугунги кунда ҳокимлар ҳудуд ривожланишининг истиқбол йўиалишларипи белгилаш, ҳудуд бюджети ва тармоқлар молиявий аҳволини мустаҳкамлаш, биржалар ва суғурта компаиияларни ривожлантириш, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш, иш билан бандлигипи таъмиилаш, умумий таълим ва маданият даражасини ошириш ҳамда муниципал мулкни хусусийлаштириш каби ишларни амалга ошириш орқали мамлакатимизнинг фукаролик кучли жамиятига ўтиш жараёнида муҳим роль ўйнамоқда. Буларнинг ҳаммаси маҳаллмй вакиллик органлари, ҳокимликларнинг мутлоқ қотиб қолган доирадагина фаолилт юритувчи орган эмас, балки қонунга кўра ижодийлик, изланувчанлик ва ташаббускорлик билан иш юритувчи орган эканлигини билдиради.
Маҳаллий ҳокимият оргаплари таҳлили шуни кўрсатадики, улар фаолиятидаги мавжуд камчиликлар ва пуқсонлар кучли фукаролик жамиятига ўтиш жараёнига салбий таъсир кўрсатмоқда. Ҳатто улар фаолиятида хавфсизликка таҳдид омиллари ҳисоблаимиш маҳаллийчилик, уруғ-аймоқчилик, коррупция ва жиноятчилик, эски тузумдан қолган маъмурий-буйрукбозлик усуллари ҳам учраб туради. Виз буни 2000 йил март ойида бўлиб ўтгаи, халқ депутатлари Сурхондарё вилояти кенгаши сессияси материалларида ҳам кўришимиз мумкин. Сессия материалларида кўрсатилишича, вилоятда ҳамон эски тузумдан қолган маъмурий-буйруқбозлик усули яшаб келмоқда. Мутасадди раҳбарларда мулкка, ерга бўлган муносабат ҳамон ўзгармаган, деҳқонда эгалик ҳиссиётини тарбиялаш мақсадида унинг меҳнатини адолатли баҳолаш, уии рағоатлантириш йўқ. Шу туфайли инсонларда моддий манфаатдорлик туйғуси шакллаимаяпти.
Бундай нуқсонларни биз ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари фаолиятида, фуқароларни ноқонупий жавобгарликка тортиш ёки жазодан озод килиш каби салбий ҳолатларни кўрамиз. Хизмат вазифаси ва бурчи бевосита қонунни, давлат манфаатини, фуқаролар ҳақ-ҳуқуқипи ҳимоя қилмшдап иборат бўлгаи идораларнинг айрим ходммлари жиноятчилик йўлига кириб кетган. Кейипги
икки йилда (1998-1999) уч нафар судья, 54 иафар ички ишлар ходмми, 11 нафар божхона ходими, 11 пафар солиқ идораси ходимига нисбатан жиноий иш қўзғатилган.22
Албатта, бу нуқсойлар фақат Сурхондарё маҳаллий ҳокимиятига хос бўлган иллат эмас. Биз бундай ҳолатларни бошқа вилоят, туманлар мисолида ҳам келтириш мумкин. Бу фактлар бизнинг назаримизга кўра мустақил, жиддий таҳлилни талаб қилади. Айни вақтда юқорида келтирилган ҳолатларга ўхшаш нукссшларнинг келиб чиқишига имкон бермайдиган ҳуқуқий ва иктисодий мехаимзмларни янада такомиллаштириш вақти етиб келди. Маҳаллий ҳокимият органларм фаолиятидаги мазкур нуқссшлар икки жиҳати билан давлатчилик тараққиётига хавф туғдмради. Булардан биринчиси, халкнинг маҳаллий ҳокимият органларига нисбатан ишончсизлиги даражасини орттирса, иккмкчидан, ҳокимият бошқарувидаги тизимларда парокапдалик ҳолатини вужудга келтириши мумкин. Булар эса мамлакатда носоғлом кайфиятдаги мухолифатнипг шаклланиши учун ижтимоий-сиёсий замин ролиии ўйнаши мумкин.
Фуқароларнинг ўз-ўзини бошқарув институтлари мамлакатда фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг муҳим таркибий қисмини ташкил этади. Шу туфайли юртимизда турли тип ва шакллардаги ўз-ўзини бошқариш органлари тизими шаклланиб бормоқда. Маълумки, бу тизимлар 1993 йил 2 сентябрда «Фукароларнинг ўзипи-ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги қонун билан ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйилган.
«Маҳаллий давлат ҳокимияти оргаплари тизими билан фуқароларнинг ўзшш-ўзи бошқариш органлари тизими бир-биридан ажратилса ҳам, улар бир-биридаи мутлақо ажралган ҳолда фаолият кўрсата олмайди. Уларнинг боғлиқ томонлари мавжуд. Маҳаллий давлат органлари ҳам, ўзини-ўзи бошқариш орғанлари ҳам маҳаллий аҳамиятга молик масалаларии ҳал қилади. Ўз фаолиятида аҳоли ташаббускорларига таянади. Аҳолини ҳокимиятни амалга ошириш ишларига жалб қилади».23
Бугунги кунда мамлакатимиз ўз-ўзиии бошқариш органлари фуқароларнинг жамият ва давлат ишларида иштирок этишида, уларнипг манфаат ва ҳуқуқларини ҳимоя қилишда муҳим роль ўйнамоқда. Фуқароларнинг ўзиии-ўзи бошқариш органлари ўз ҳудудидаги ижтимоий ва хўжалик вазифаларни ҳал этишда, оммавий-маданий тадбирларни ўтказишда, Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Президент фармонлари, Вазирлар махкамаси қарорларини аҳолига етказишда маҳаллий давлат органларига жуда катта ёрдам кўрсатмоқда.
Мазкур тизимнинг фуқаролик характерини унинг шаклланиш тамойиллари ҳам белгилайди. Мамлакатимизда ўзини-ўзи бошқариш органи - маҳалла фуқаролар йиғини бўлиб, уни тузишда аввало шу маҳаллада истиқомат қилувчи фуқаролар ва шунингдек, маҳаллий ҳокимликлар, халқ депутатлари кенгашлари ҳам иштирок этади. Фуқаролар йиғини эса коллегиал орган бўлиб, уни икки ярим йил муддатға сайланадиган раис ва унинг маслаҳатчилари бошқаради. Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашларига сайловларда ўзини-ўзи бошқариш органлари фуқароларнинг ҳуқуқларини янада кенгроқ таъмиплайди. Фуқаролар фақатгипа овоз бериш билан чекланмай, сайловнинг бориши ва натижаларини аниқлашда ҳам бевосита иштирок этиш орқали аҳолининг смёсий фаоллигини таъминлайди- Булардан ташқари, фуқаролар ўзини - ўзи бошқариш органлари давлат ҳокимиятининг вакиллик ва бошқарув органида, суд идораларида, корхона, ташкилот ва муассасалар билан бўладиган муносабатларда фуқаролар манфаатларипи ҳимоя қилади. Шунингдек, ўзипи-ўзи бошқариш органлари ўз ҳудудида ижтимоий - иқтисодий инфраструктурани ривожлантиришда ҳам муҳим роль ўйнайди. Бу бир томондан, аҳолини иш билан таъминлашда аҳамиятли бўлса, иккинчи томондан, маҳаллий бюджетни тўлдиришда муҳим роль ўйнайди. Мазкур органлар жамоат тартибини сақлаш, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларипи ҳимоя қилиш, мамлакатда тинчлик ва миллатлараро тотувчиликни сақлашда ҳам жиддий ишларни амалға оширмоқдалар. Айниқса бугунда кунда мамлакатимиз тинчлиги учун таҳдидга айланиб бораётган диний экстремизм ва фуидаментализмга карши курашда давлат биринчи ўринда маҳалла ва маҳалла фаолларига таянмоада. Маҳалла бу фуқаролар интилиши ва саъй ҳаракати туфайли ян миллий, ахлоқий ва маиший тартиб қоидаларга риоя қилиш, маърака-маврид, яхши-ёмои кунларни бирга ўтказиш, аҳилликни таъминлашга хизмат қиладиган ижтимоий-иктисодий ва ҳудудий жамоадир. Туронзамин шароитида маҳалла ҳамиша йирик оила вазифасини ўтаб келган десак янглишмаймиз. Конституциямизнинг 10 йиллигига бағишлангап тантанали маросимда Юртбошимиз уқтирганлари сингари «ҳар қайси инсон, ҳар қайси хонадон ҳаётида давлат ва жамият бошқарувида, одамларни бошини қовуштириш, турар-жойларда тартиб интизомни мустаҳкамлашда, ўзини-ўзи бошқариш тизимини жорий қилишда мақалланинг роли, аҳамияти ва моҳияти кундан-кунга ошиб бораётганини барчамиз кўриб турибмиз.
Шу боис, маҳалланинг ҳаётимиздаги мавқеи-юксак, унинг конуний, хуқуқий асослари ҳар томонлама мустаҳкам бўлиб ривож топса, бу идорапи жамиятимиз сиёсий-иқтисодий ва маънавий ҳаётининг ажралмас бир қисми, қуйи бошқариш тизими сифатида нечоғлик кучайтирсак, бунинг учун барча моддий-молиявий шароитларни ташкил қилиб берсак, ўйлайманки, бу ўз олдимизга қўйгап олий мақсадларга эришиш йўлида катта қадам бўлади»24. Юртбошимиз ташшабуслари билан янги йил «Обод маҳалла йили» деб эълон қилинди. Сўзсиз бу ғоя маҳалланинг мамлакатда фуқаролик жамиятини шаклланитириш бобидаги ролини оширишда катта рол ўйнайди. Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, маҳаллалар фаолиятини уюштиришда бир талай готуқларга эришилган бўлсада, бизнинг назаримизга кўра, бу соҳада бир қатор тадбирларни амалга ошириш лозим. Булар қуйидагилардан иборат:
Биринчидан, маҳаллий уй-жой бошқармасидаги паспорт бўлимини маҳалла фуқаролар йиғини билан бирлаштириб, бир ташкштотга айлантириш;
Иккинчидан, маҳалла - ўз-ўзини бошқариш органларининг моддий-молиявий асосларини ва имкопиятларипи янада кучайтириш; Учинчидан, маҳалла - ўз-ўзини бошқариш органлари ўз тасарруфмдаги фуқароларнинг меҳнат фаолияти ва даромад манбалари масалалари бўйича масъулиятиғш ошириш.
Тўртинчидан, маҳалла - фуқаролар йиғинининг маҳалла аҳолиси маънавий-ахлокий турмуши ва даралсаси бўйича жавобгарлигини кучайтириш.
Бешинчидан, маҳалланинг болалар ва ўсмирлар тарбиясидаги оила ва мактаб билан ҳамкорлигини янада мустаҳкамлаш.
Шу ўринда маҳалла фуқаролар йиғинининг маҳаллий давлат органлари билан фаол муносабатда бўлиши катта аҳамиятга эгадир. Чунки фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига жуда кўп масалаларда ҳокимият идораларига таклифлар киритиш
ҳуқуқи берилган. Масалап, аҳолинипг иқтисодий ночор, кам таъминлапган катламларига моддий ёрдам кўрсатиш, ҳудудда бирон бир корхонани қуриш ва ободоплаштириш, кичик ва ўрта тадбиркорликни молиялаш мақсадида чеклангап кредитларни олиш шулар жумласидандир. Албатта/маҳалла ўз-ўзини бошқариш органлари билан маҳаллий ҳокимият органларининг ҳамкорлиги бениёҳоя истиқболли жараёндир. Аммо, бу жараёнда, бизнинг назаримизга кўра, салбий характерга эга бўлган икки тенденция юзага келиши мумкин. Буларнинг биринчмси, маҳаллий ҳокимият органларишгаг, фуқаролар ўзини-ўзи бошқариш органлари фаолиятига ҳаддан ташқари аралашуви, иккинчиси, маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органларининг бениҳоя автономлашиши тенденциясидир. Бу тенденцияларни ижобий бартараф этиш учун ҳар иккаласини ҳам маълум бир конценсусга кўра мувофиқлаштириш, жамиятнинг умумий таракқиёт йўналишига мослаштириш, улар фаолиятини белгиловчи мавжуд ҳуқуқий нормаларни такомиллаштириш лозимдир. Ўзбекистонда ижтимоий тараққиётнинг асосий йўналишини белгилаб берар эканлар, Президент И. Каримов маҳаллда ҳокимият органлари ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари фаолиятига алоҳида тўхталиб: «Маҳаллий ҳокимият органлар» ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари бажарадиган вазифалар доирасини кепгайтириш, уларга давлат ваколатларининг бир қисмини боскичма-босқич топшмриш лозим. Бунда энг муҳими аҳолининг касб ва ижтимоий таркиби манфаатларини янада тўларок ифодалаш ва ҳимоя қилишда нодавлат, жамоат тузилмаларининг ҳуқуқ ва, 'мавқеларини ошириш даркор. «Кучли давлатдан кучли фуқаролик жамияти сари» деган сиёсий тараққиёт дастурнинг моҳияти ана шунда яққол памоён бўлади. Айнан шундай ёндашу: фуқароларнинг ўзларига ўз ҳаёти ва бутум жамият ҳаётини бошқаришда ва ташкил этишда кепг иштмрок этиш учуи имконият яратадр Бу эса фуқаролик жамияти тамойилларига тўла мос келади».
Мамлакатимизда кучли фуқаролик жамиятининг шаклланиши аҳолининг сиёсий-ҳуқуқий оиглилиги билан ҳам бевосит; боғлангандир. Мазкур сифат айни вақтда фуқаролик жамияти мавжудлигининг муҳим кўрсатгичларидап бмри ҳисобланади.
Ўзбекистон тоталитар тузумдан эркин фуқаролик жамиятига ўтаётган бир шароитда фуқароларнииг демократияни апглаши, унинг бутун моҳиятини тушуниши ва масъулиятини ўз зиммаларига олиши муҳим аҳамият касб этади. Бу ўзига хос мураккаб жараён бўлиб, бунда бир томондан, жамиятдаги ижтимоий - сиёсий ўзгаришларяинг характери ўз таъсирини кўрсатса иккинчи томондан, шу ўзгаришларнинг инсоилар онгида акс этишини кузатамиз.
Фукаролар сиёсий-ҳуқуқий онглилигини оширмш учуп қуйидаги вазифаларни амалга ошириш лозим:
Биринчидан, мамлакатдаги таълим тизимини мазмун ва шакл жиҳатдан такомиллаштириш ишини тезлаштириш. Чунки, жамият ҳаотидаги барча жараёилар, хусусан ку^гли фуқаролик жамиятини шакллаптириш биринчи галда шу масалага келиб тақалади.
Иккинчидан, маърифат ва тарбия ишини узлуксизлик негизида кучайтирган ҳолда, унинг мазмунини бойитиш ҳисобига ижтимоий самарадорлигини оширишга эришиш.
Учинчидан, фуқароларнинг ҳуқуқий-сиёсий саводхоплиги даражасини, ҳуқуқий маълумотлилигини, қонунларни ҳурмат қилиши ва уларга амал қилишини таъминлашни ҳаетий зарурият даражасига кўтариш.
Тўртиичидан, мамлакатимиз аҳолисида миллий ғоя ва мафкуранинг нафақат жамият мақсади экаплигини англаш, балки унинг кундалик ҳаетий амалиёт, бурч, масъулият даражасига айланишига хизмат қилувчи амалий, ташкилий, маънавий ва сиёсий ишлар мажмуасиии яратмоқ лозим бўлади.

Таянч сўз ва иборалар:

Фуқаролик жамияти, ғоявий баркамоллик, ҳуқуқий-сиёсий саводхонлик, у

Уз-узини бошкариш оргаплари, мухолифат, ижтимоий-сиёсий замин.
Ўз-ўзини тскшириш учун саволлар:
2. Сиёсий партиялар муҳолифат ҳисобланадими?
2. Фуқаролик жамияти асосларини шакллантириш нималардан иборат?
6. Эркинлаштиришни қандай тушунасиз?